این سایت تابع قوانین جمهوری اسلامی ایران است

تربیت دینی


تاثیرات فضای مجازی بر تعلیم و تربیت اسلامی

تأثیرات فضای مجازی بر تعلیم‌وتربیت اسلامی

مجید عنان پور خیرآبادی؛ مدرس دانشگاه امام صادق (ع) - ایمیل enanpoor@gmail.com.

محبوبه عنان پور خیرآبادی؛ طلبه سال سوم حوزه علمیه عصمتیه سمنان – ایمیل m.enanpoor@gmail.com.

 

چکیده

تعلیم‌وتربیت در زندگی بشر، مهم‌ترین و اساسی‌ترین جنبه زندگی است؛ به‌گونه‌ای که هرگونه انحراف در آن، باعث انحراف در همه امور زندگی می‌شود. در عصر حاضر، ظهور فن‌آوری‌های نوین ارتباطی به همراه تحولاتی که در فضای مجازی به وجود آمده است، بسیاری از کارکردهای تربیتی خانواده‌ها را دچار اختلال کرده است. شناخت فن‌آوری‌های نوین و استفاده صحیح از آن و تقویت آموزه‌های دینی در جامعه می‌تواند از آسیب‌های تربیتی فضای مجازی بکاهد.

در این مقاله قصد داریم تا با بررسی آموزه‌های دینی تعلیم‌وتربیت، تأثیرات و راهکارهای تربیتی استفاده از فضای مجازی را مورد پژوهش قرار دهیم.

واژگان کلیدی: فضای مجازی، تربیت، فضای سایبر، آسیب اجتماعی، خانواده.

مقدمه

تعلیم‌وتربیت در زندگی بشر، مهم‌ترین و اساسی‌ترین جنبه زندگی است؛ به‌گونه‌ای که هرگونه انحراف در آن، باعث انحراف در همه امور زندگی می‌شود. توانایی‌های انسان در زندگی، بروز و ظهور پیدا می‌کند و انسانیت انسان تحقق می‌یابد. در اسلام به این موضوع مهم توجه بسیار شده و قواعد مناسبی برای رشد انسان تعیین شده است.

در زمان حاضر که به گفته بسیاری از دانشمندان، ازجمله آلوین تافلر

[1] عصر اطلاعات و عصر استفاده از رایانه و شبکه‌های مبتنی بر آن است،

[2] (جلالی، 1999، 13-16) عصری که سرعت، دانش و مدیریت پویا حرف اول را می‌زند؛ شناخت فن‌آوری‌های نوین و استفاده به‌موقع و صحیح از آن، برای تربیت صحیح، لازم و ضروری است.

عصر اطلاعات» یا به روایتی عصر رایانه‌ها و شبکه‌ها»، جهانی را ترسیم می‌نماید که بر پایه شبکه‌های رایانه‌ای و تعاملات کاربران با رایانه‌ها شکل‌گرفته و حتی ارتباطات انسانی و اجتماعی که جزو سنتی‌ترین خصوصیات بشر هستند نیز در حال انتقال به ‌این فضای جدید هستند. این جهان نوپا که به‌سرعت در حال بسط و گسترش بوده و تمامی ‌شئون زندگی بر روی کره زمین را تحت‌تأثیر قرار داده است، بر پایه فن‌آوری اطلاعات و رسانه‌های ارتباطی نوین استوار بوده و در فضایی غیرفیزیکی به رشد و بالندگی خود ادامه داده و در حال تسخیر جهان واقعی است. این فضا، فضای سایبر

[3] یا فضای مجازی نام دارد.

واژه فضای سایبر» نخستین بار توسط ویلیام گیبسون

[4] در سال (1984) میلادی به‌کار برده شد. فضای سایبر یا شبکه مجازی به مجموعه‌ای از ارتباطات و تعاملات انسان‌ها از طریق رایانه‌ها و شبکه‌ها (رسانه‌های ارتباطی نوین) که مستقل از مکان و جغرافیا عمل می‌کنند، گفته می‌شود که در سال‌های اخیر تمام جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی، ی و فرهنگی جوامع را تحت‌تأثیر قرار داده و در حال رقم‌زدن‌ آیندة بشریت است.

از زمانى که فضای مجازی وارد فضاى زندگى انسان شده تا به امروز، علی‌رغم تمام محاسن و مزایاى آن، یک‌سرى دغدغه‌ها و نگرانى‌هایى را بر جامعه تحمیل نموده است. موضوعی که در تمام جوامع، موضوعیت داشته و محدود به جامعه و یا اقلیتی خاص نمی‌شود. به دلیل ویژگی‌های خاص فضای مجازی و نو بودن این پدیده، بسیاری از خانواده‌ها فرصت، امکان و یا توان کافی برای شناخت دقیق این فضا و کاربردهای آن را به دست نیاورده‌اند و عدم آشنایی مناسب آنها با این فضا و در مقابل، استفاده روزمره جوانان از این فضا باعث شده است که یک فضای محرمانه و خصوصی در داخل خانه برای آنها ایجاد شود و آنها بدون دغدغه و بدون احساس وجود ناظر بیرونی به این فضا دسترسی یافته و بعضاً به دلیل ویژگی‌های سنی و شخصیتی و کنجکاوی‌های خود، متأثر از فضاهای ناسالم موجود در آن شوند.

در این مقاله قصد داریم تا با بررسی آموزه‌های دینی تعلیم‌وتربیت، تأثیرات و راهکارهای تربیتی استفاده از فضای مجازی را مورد پژوهش قرار دهیم. برای تحقق این مهم، ابتدا اهمیت و پیشینه تحقیق را بیان نموده و پس از تبیین ویژگی‌های فضای مجازی به بررسی مؤلفه‌های تعلیم‌وتربیت اسلامی می‌پردازیم. در پایان نیز پیشنهاد‌ها و راهکارهای تربیتی استفاده از فضای مجازی را مطرح می‌نماییم.

2- اهمیت تحقیق

اهمیت تحقیق از دو منظر قابل‌بیان خواهد بود که از دیدگاه نخست، مقام معظم رهبری در سال (1390) فرمان تشکیل مرکز ملی فضای مجازی را در عالی‌ترین سطح نظام، مورد اهمیت قرار داده و جایگاه موضوع را در فضای کشور مشخص کردند و توجه ایشان به‌ضرورت برنامه‌ریزی و هماهنگی مستمر به‌منظور صیانت از آسیب‌های ناشی از آن اقتضا می‌کند که نقطة کانونی متمرکزی برای ت‌گذاری، تصمیم‌گیری و هماهنگی در فضای مجازی کشور به وجود آید.

از منظر دیگر، گسترش فضای مجازی در حوزه رابطه تربیتی فرزندان و والدین نیز تغییراتی به وجود آورده است که از‌جمله آن، به کاهش نقش خانواده به‌عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به دلیل رشد فن‌آوری، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر یکی از والدین یا هر دو را می‌توان نام برد.

در بحث ازدواج‌ها نیز به مسائلی چون ناپایداری ازدواج‌ها، تغییر الگوی همسرگزینی، نداشتن مهارت‌هایی برای ازدواج، ناتوانی والدین برای آموزش به فرزندان، افزایش روابط دختر و پسر در زمان نامزدی بدون عقد، تمایل به دریافت مهریه‌های سنگین، بالا رفتن سن ازدواج و افزایش تنوع‌طلبی جنسی مردان و … می‌توان اشاره کرد. تغییراتی که در حوزه تربیتی در جامعه رخ داده، کاهش آموزه‌های دینی در خانواده، دوری خانواده از شریعت، کم‌رنگ‌شدن حریم‌های دینی در روابط خانوادگی است.

3- پیشینه تحقیق

کشتی‌آرای و اکبریان (1390) با معرفی عصر جدید به‌عنوان عصر پرشتاب ارتباطات، ورود بسیار ساده و سریع، حداقل محدودیت برای دسترسی، برقراری ارتباط با سراسر دنیا به اشکال مختلف و عدم وجود محدودیت زمانی و مکانی، دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی مختلف و شرکت در فعالیت‌های اقتصادی، علمی، فرهنگی، هنری، مذهبی و . را از ویژگی‌های بی‌بدیل آن برشمرده‌اند.

یاسمی‌نژاد، آزادی و امویی (1390) در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که فضای مجازی می‌تواند امنیت اجتماعی را مورد تهدید قرار دهد؛ زیرا اینترنت باوجوداینکه می‌تواند به‌عنوان ابزاری قدرتمند در عرصه اطلاع‌رسانی به‌کار گرفته شود، تا آنجا که گاهی از آن به‌عنوان انفجار اطلاعات هم نام برده می‌شود، ولی این فن‌آوری مدرن با تمام فوایدی که دارد، تهدیدها و خطرهایی نیز برای جامعه و بشر داشته است. به‌طوری ‌که امروزه، بخش عمده‌ای از جرائم مربوط به حوزة کامپیوتر، اینترنت و فضای مجازی است که امنیت اجتماعی را هدف قرار داده‌اند.

ابری (1387) نقش مثبت فضای مجازی را در عرصة ظهور خلاقیت مورد تأکید قرار داده است؛ زیرا فن‌آوری دیجیتالی و جامعة شبکه‌ای، افراد را به‌سوی زندگی‌ای سوق داده است که در آن می‌توانند با اتخاذ نقشی فعال و خلاق، به‌صورت فردی یا جمعی در ساختن چیزی جدید سهیم باشند، در فرایند هم‌آفرینی شرکت کرده و به خودیابی خویشتن کمک کنند. کیفیت آزادی‌بخشی اینترنت، کاربران اینترنتی را دعوت می‌کند تا به تفکر، تجربه، بازی، فعالیت‌های گروهی و ارتباط بپردازند. اینترنت، همواره محیطی را خلق کرده است که همگان می‌توانند با تکیه ‌بر توانایی‌ها و استعدادهای خود دست به ابداع و خلاقیت بزنند. از میان رفتن محدودیت مکان، زمان، نبود کنترل و انتقاد، ناشناس ماندن، امکان خیال‌پردازی و تنوع محیط‌های اینترنتی، فرصت مناسبی را برای بروز خلاقیت فراهم می‌کنند.

دو فضایی شدن آسیب‌ها و ناهنجاری‌های فضای مجازی: مطالعه تطبیقی ت‌گذاری‌های بین‌المللی، عنوان پژوهشی است که عاملی و حسنی (1391) انجام داده‌اند. در این مقاله، تحت‌تأثیر پارادایم دو فضایی شدن، به مفهوم‌سازی عمده‌ترین آسیب‌های فضای مجازی پرداخته‌شده و با مطالعه تطبیق ت‌گذاری‌ها در برخی کشورهای پیشرو، راهبردهای اتخاذ شده دسته‌بندی‌شده‌اند. نتایج این تحلیل تطبیقی نشان می‌دهد که ت‌ها و برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی کشورها را می‌توان به ت‌های سلبی و ایجابی تقسیم کرد. ت‌های سلبی، شامل ت‌ها و برنامه‌های حذف، کنترل و نظارت است و ت‌های ایجابی فرهنگی و اجتماعی جوامع، شامل برنامه‌ها و ت‌هایی معطوف به تولید محتوا، مدیریت محتوا، برنامه‌های دیجیتال‌سازی اطلاعات آنالوگ و دسترس‌پذیر ساختن اطلاعات و محتوا در شبکه اینترنت می‌شود.

ویژگی‌های فضای مجازی

فضای مجازی یک فضای جهانی است و بی‌مرز بودن و فرامکان و فرا زمان بودن این فضا، آن را فضایی جهانی ساخته است» (عاملی، ۱۳۹۰: ۲۸).

یکی از ویژگی‌های فضای مجازی، چندرسانه‌ای بودن» این فضاست. این فضا همچون تلویزیون، رادیو، مطبوعات و کتاب، تنها یک یا دو حس را درگیر نمی‌کند. اثربخشی بالای این فضا به دلیل درگیر شدن اغلب حس‌های انسان در تعامل با آن است؛ چنان‌که خود انسان، بخشی از این فضا می‌شود. پیشرفت‌های فن‌آورانه حتی امکان انتقال حس بویایی و لامسه را نیز از طریق این فضا امکان‌پذیر ساخته است» (همان، ۱۳۹۱، ۲۹).

یکی از بارزترین و شاخص‌ترین ویژگی‌های فضای مجازی، سرعت» آن است. با استفاده از فضای مجازی می‌توان کندی فضای فیزیکی را جبران نمود؛ زیرا فضای مجازی، این امکان را به ما می‌دهد که به اندازه یک‌ چشم بر هم زدن یا یک کلیک کردن، به‌جایی برویم که در فضای، فیزیکی کیلومترها با آن مکان فاصله ‌داریم. این مسئله باعث سرعت بخشیدن به زندگی بشر جدید می‌شود و سبب شده وقت بسیار کمتری از مردم برای انجام فعالیت‌های آنان صرف شود و انسان بتواند با سرعتی نزدیک به ‌سرعت نور به مقصد و مقصود موردنظر خود دست یابد. این در حالی است که در فضای فیزیکی، فرد با زمان به‌عنوان امری مستمر و متناهی روبه‌رو می‌شود و برای تحقق طرح‌هایش فقط مقدار زمان معینی در اختیار دارد. ساختار زمانی، اجباری است و درواقع ترتیب منظم وقایع، یکی از عناصر اصلی آگاهی انسان به زندگی روزمره است» (برگر و کولمان، ۱۳۷۵، ۴۳).

در واقع ویژگی‌های فضای مجازی عبارت است از: سریع شدن فضا، فراگیری، قابلیت دسترسی دائم، فرامکانی و فرازمانی، جهانی بودن و چندرسانه‌ای بودن» (عاملی، ۱۳۹۱، ۲۶).

مؤلفه‌های تعلیم‌وتربیت اسلامی

در این قسمت مؤلفه‌های تربیت اسلامی را مورد بحث قرار خواهیم داد.

شرافت و کرامت انسان

در قرآن کریم، شرافت و کرامت انسان را به‌راحتی می‏توان از تشریح جریان خلقت حضرت آدم (ع) و فرمان سجده ملائکه در مقابل ایشان و اعطای مقام جانشینی خدا در روی زمین دریافت. انسان که این‌چنین از سوی خالق، مورد احترام و تکریم قرار گرفته، در جریان تربیت نیز باید همواره مورد تکریم باشد و از تعیین هرگونه هدف و روشی که منافی با این کرامت و شأن والای اعطایی از سوی خداوند باشد، اجتناب کند.

از شرافت و کرامتی که خداوند ـ رب و مربی اصلی انسان ـ برای مخلوق خویش قائل شده است چنین برمی‏آید که این امر باید به‌عنوان یک اصل در جریان تربیت وی برای رسیدن به رشد نهایی و کمال و آخرین مرحله تربیت، یعنی رسیدن به مقام قرب الهی مورد توجه و دقت قرار گیرد. خداوند متعال در سوره مبارکه اسراء درباره کرامت انسان در جهان خلقت و علائم کرامت وی چنین می‏فرماید: . و لقد کرمنا بنی‌آدم و حملنا هم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفصیلاً.» ترجمه: (ما فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم و آنها را به مرکب برّ و بحر سوار کردیم (جهان جسم و جان را مسخر ایشان ساختیم) و از هر غذای لذیذ و پاکیزه آنها را روزی دادیم و بر بسیاری از مخلوقات خود برتری و فضیلت بزرگ بخشیدیم(اسراء / 70).

یکی از نشانه‏های کرامت و عظمت شأن انسان در تربیت اسلامی این است که خداوند از روح خویش در وجود وی دمیده و به همین لحاظ وی را شایسته مقام فرشتگان دانسته است؛ در سوره مبارکه حجر چنین می‏خوانیم: . فاذا سویته و نفخت فیه من روحی فقعواله ساجدین.» ترجمه: (چون آن عنصرها را معتدل بیارایم و در آن از روح خویش بدمم همه (از جهت حرمت و عظمت آن روح الهی) بر او سجده کنید) (حجر، 29).

از جمله نشانه‏های دیگر کرامت و عظمت شأن انسان، رسیدن به مقام جانشینی خداوند در روی زمین است. در سوره مبارکه بقره می‏خوانیم: . و اذ قال ربک للملائه انی جاعل فی‌الارض خلیفه» به‏یاد آر آنگاه ‌که پروردگار فرشتگان را فرمود، من در زمین خلیفه خواهم گماشت) (بقره، 30).

روشن است که جانشین و نماینده باید بین دیگران به بالاترین درجه احترام و ارزش از سوی اعطاکننده منصب جانشینی دست‌یافته باشد تا اینکه به آن منصب گماشته شود. خداوند متعال پس از خلقت انسان و متعادل ساختن وی و دمیدن روح خویش در او این استعداد و قابلیت را در انسان محقق کرده و وی را بر این مقام گماشته است.

اختیار و مسئولیت انسان

انسان در دیدگاه اسلامی، حامل امانت الهی تلقی شده و مسئولیتی عظیم را بر دوش گرفته است. مسئولیت و امانتی که بنا به نص قرآن کریم، آسمان‌ها و زمین از پذیرفتن آن ناتوان بوده‏اند؛ ولیکن انسان به دلیل اینکه امکان و استعداد علم را دارد، آن را پذیرفته است. در قرآن کریم چنین می‏خوانیم: . انا عرضنا الامانة علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انه کان ظلوما جهولاً» (ما آن امانت را بر آسمان‌ها و کوه‏ها و زمین عرضه کردیم، پس آنها از تحمل آن خودداری کردند و ترسیدند و انسان آن را حمل کرد، چون انسان ستم‌پیشه و جاهل بود) (احزاب، 72).

درباره اینکه امانت الهی چه بوده، احتمالات فراوانی مطرح شده است. مرحوم علامه طباطبایی پس از بررسی یکایک احتمالات، این امانت را ولایت الهی می‏داند و می‏فرماید: مراد از عرضه داشتن این ولایت بر آسمان‌ها و زمین و سایر موجودات، مقایسه این ولایت با وضع آنها است و معنای آیه این است که اگر ولایت الهی را با وضع آسمان‌ها و زمین مقایسه کنی، خواهی دید که اینها تاب تحمل آن را ندارند و تنها انسان می‏تواند حامل آن باشد» (طباطبایی،1363، 16،526). در مورد اینکه گفته شده است که انسان قبول‌کننده این امانت ظلوم و جهول است، می‏فرماید: ولیکن عین همین ظلم و جهل، انسان مصحّح حمل امانت و ولایت الهی است. برای اینکه کسی متصّف به ظلم و جهل می‏شود که شأنش این است که متصّف به علم و عدل باشد وگرنه چرا به کوه ظالم و جاهل نمی‏گویند» (طباطبایی،1363، 16، 526).

از تفاسیر چنین بر‌می‏آید که انسان به دلیل این استعداد وجودی خود، تنها موجودی است که صلاحیت پذیرش و تحمل ولایت الهی را دارد و روشن است که پذیرش این امانت بزرگ، مسئولیتی بزرگ را بر دوش انسان می‏افکند. جریان تربیت باید همواره به‏گونه‏ای سازمان یابد تا استعداد وجودی انسان در حفظ و نگهداری امانت الهی، یعنی علم و عدل به بهترین وجه ممکن پرورش یابد و از درافتادن به ورطه ظلم و جهل در امان ماند.

در قرآن کریم همواره از مسئولیت انسان سخن به میان آمده و بیان شده است که انسان، مورد سؤال و بازخواست قرار خواهد گرفت. روشن است که مسئولیت باید در مقابل امری یا وظیفه‏ای باشد که به وی اعطا شده است؛ در غیر این صورت، مسئولیت و پاسخگویی معنایی نخواهد داشت. لذا هر زمان که صحبت از مسئولیت و حساب پس‌دهی به میان می‏آید، منظور این است که فرد، توانایی و استعداد انجام دادن آن امر را دارد و باید به انجام‏دادن آن مبادرت کند؛ این نکته یعنی تناسب استعداد و آمادگی با مسئولیت؛ و آن را در سوره انبیا چنین می‏یابیم: . قال بل فعله کبیرهم هذا فسئلوهم ان کانوا ینطقون.» (انبیاء، 63)؛ این آیه مربوط به داستان بت‌شکنی حضرت ابراهیم (ع) است. وقتی بت‌پرستان به آن حضرت گفتند: ای ابراهیم تو با خدایان ما چنین کردی؟ ابراهیم در مقام احتجاج گفت: بلکه این کار بزرگ را آنها کرده‌اند، شما از این بتان سؤال کنید، اگر سخن می‏گویند». از این احتجاج حضرت ابراهیم نتیجه گرفته می‏شود که پاسخگویی و مسئولیت، مستم نوعی توانایی و قدرت است و لذا بت‌های بی‌جان از آنجا که توانایی انجام‏دادن هیچ کاری را ندارند، سؤال کردن از آنها نیز بیهوده خواهد بود ولیکن آن حضرت برای اثبات ناتوانی آنها این پیشنهاد را مطرح فرمودند.

از جمله آیات دیگری که موضوع مسئولیت و حساب پس‌دهی انسان را گوشزد می‏کنند، می‏توان به آیات ذیل اشاره کرد: . ایحسب الانسان ان یترک سدی.» (قیامت،14) (آیا انسان می‏پندارد که او را مهمل از تکلیف و ثواب و عقاب گذارند) (و غرضی در خلقتش منظور ندارند؟)؛ یعنی اینکه آیا انسان فکر می‏کند به حسابش نمی‏رسند و عذاب نمی‏شود و از او بازخواست و سؤال نمی‏کنند. پاسخ به این سؤال بر اساس امانت و مسئولیت الهی منفی است و وی باید پاسخگو باشد. قرآن کریم در این زمینه چنین آورده است: . و کل انسان امناه طائره فی عنقه و نخرج له یوم القیامة کتابا یلقیه منشورا» (ما مقررات و نتیجه اعمال نیک و بد هر انسانی را طوق گردن او ساختیم (که ملازم و قرین همیشگی او باشد) و روز قیامت کتابی (که نامه عمل اوست) بر او بیرون آریم، در حالی‌که آن نامه چنان باز باشد که همه اوراق آن را یک مرتبه ملاحظه کند) (اسراء، 13).

این آیه شریفه نیز اشعار می‏دارد که انسان باید پاسخگوی اعمال نیک و بد خویش باشد و جریان تربیت باید موقعیت لازم را برای ادای این تکلیف و مسئولیت فراهم آورد. در قرآن کریم بر ضرورت پاسخگویی تأکید شده و حتی خداوند متعال برای تأکید و اصرار بر آن قسم یاد کرده است. در ذیل، چند مورد از آیات در این زمینه را ملاحظه می‏کنیم: . تالله لتسئلن عما کنتم تفترون.» (البته آنچه از نیک و بد کرده‏اید از همه سؤال خواهید شد) (نحل، 56).

ثم لتسئلن یومئذ عن النعیم» (تکاثر، 8)

(آنگاه از نعمت‌ها (مانند مال و جاه، صحت و جوانی، عمر و نعمت بزرگ ولایت علی (ع) و غیره) شما را در آنجا بازمی‏پرسند)

در سوره مبارکه صافات می‏خوانیم که فرموده است:

وقفوهم انهم مسئولون»

(آنجا نگهشان بدارید که باید بازخواست شوند) (صافات، 24).

بنا به گفته صاحب مجمع‌البیان، معنای جمله وقفوهم این می‏شود که ایشان را نگه دارید و نگذارید بروند که باید بازخواست شوند. از سیاق استفاده می‏شود که این امر به بازداشت و بازخواست در سر راه جهنم صورت می‏گیرد. (طباطبایی،1363، 17،199).

لذا ملاحظه می‏شود که انسان باید پاسخگوی اعمالی باشد که در دنیا انجام داده و هدف از ذکر موارد مکرر مسئولیت و بازخواست در قرآن این بوده است که در تربیت انسان، یعنی ربوبی ساختن و نزدیک‌تر و نزدیک‌تر ساختن وی به کمال نهایی مورد‌نظر، احساس مسئولیت، امری ضروری و بنیادی است. این احساس مسئولیت باید از اندرون مربی و متربی بجوشد و سپس به اعمال فردی و اجتماعی ایشان سرایت کند.

اصل مسئولیت انسان، اصلی است که باید در تمامی بخش‌های جریان تربیت و در تمام مقاطع و مراحل تربیت مدنظر قرار گیرد؛ به‌عنوان مثال، اصل مسئولیت در تعیین اهداف مقطعی تربیت باید همواره مدنظر باشد؛ یعنی مربی و متربی باید در مورد چرایی هدف برگزیده شده، جوابگو باشند و هیچ عذری مبنی بر اینکه در جریان هدف‌گذاری مداخله‏ای نداشته‏اند، مسموع نخواهد بود. به‌علاوه در روش تدریس، مربی و متربی هر دو مسئول هستند و هیچ‌کدام نمی‏توانند از زیر بار مسئولیت خطیر خویش شانه خالی بکنند. در ارزشیابی نیز باید مسئولیت متربی را در نظر داشت و متربی را شخصی مسلوب‌الاراده ندانست که فقط به اعمال مربی پاسخ گوید و خود هیچ دخالتی در امور نداشته باشد.

تعقل و تفکر

اصل دیگری که می‏توان در تربیت اسلامی از آن سخن گفت، اصل تعقل و تفکر است؛ به این معنی که در هیچ‌کدام از عناصر جریان تربیت و در هیچ‌یک از مراحل تربیت نمی‏توان عقل را نادیده گرفت؛ زیرا ملاک و مناط هر فعالیتی، منطبق با اصول عقلانی است.

قرآن کریم بارها انسان را به تعقل و تفکر دعوت می‏کند و بسیاری از امور صرفاً به دلیل اینکه زمینه‌ساز تعقل و تفکر بشوند، توصیه‌ شده‌اند. گو اینکه رسیدن به تعقل و تفکر، راه را برای رسیدن به اهداف بالاتر تربیت فراهم خواهد ساخت. از این زاویه می‏توان تعقل را به‌عنوان یکی از اهداف واسطه‏ای تربیت معرفی کرد؛ اما از آنجا که طیفی بسیار وسیع را تحت پوشش قرار می‏دهد و با قاعده مورد‌نظر ما، یعنی عمومیت و ضرورت در کل جریان تربیت انطباق کامل دارد، می‏توان آن را به‌عنوان یک اصل بنیادین معرفی کرد. در این نوشته منظور از تعقل، تفکر جهت‌دار است؛ یعنی تفکری که مبتنی بر مجموعه‏ای از قواعد و مقررات باشد و این مقررات، منطقی بودن و وافی به مقصود بودن تفکر را تضمین و آن را از خیالات و اوهام مجزا کنند. کلمه عقل در لغت به معنای بستن وگره زدن است. به همین مناسبت، ادراکاتی هم که انسان در دل دارد و پیمان قلبی نسبت به آنها بسته، عقل نامیده‏اند و نیز مدرکات واقعی آدمی را و آن قوه‏ای را که در خود سراغ دارد و به‏وسیله آن، خیر و شر، حق و باطل را تشخیص می‏دهد، عقل نامیده‏اند (طباطبایی،1363، 2،371)

مرحوم علامه طباطبایی پس از بحث درباره انواع ادراکات انسان در مورد عقل چنین می‏نویسد: و خدای عز و جل هم کلام خود را بر همین اساس ادا نموده و عقل را نیرویی تعریف کرده که انسان در دینش از آن بهره‏مند شود و به‏وسیله آن، راه به‏سوی حقایق معارف و اعمال صالح پیدا نموده و پیش بگیرد. پس اگر عقل انسان در چنین مجرایی قرار نگیرد و قلمرو عقلش به چهار دیوارهای خیر و شر دنیوی محدود شود، دیگر عقل نامیده نمی‏شود» (طباطبایی،1363، 2،375). پس عقل، یعنی نیروی تمیز‌دهنده خیر و شر و باید به‌عنوان اصلی در نظام تربیتی اسلامی مورد توجه قرار گیرد؛ چون‌که مسئولیت اصلی تربیت به عهده افراد دخیل در جریان تربیت، یعنی یاد‌دهنده و یاد گیرنده (مربی و متربی) است و برای اینکه اینان بتوانند در هر مورد تصمیم درست را اتخاذ بکنند، باید از نوعی توانایی و صلاحیت برخوردار باشند. استعداد و توانایی‏ای که مسئولیت و بازخواست را موجه و منطقی می‏سازد و از نیروی درونی ناشی می‏شود، عقل نام دارد. اگر افراد از عقل و اصول عقلانی متابعت کنند، طبعاً مشکلی در رسیدن به اهداف واسطه‏ای و بالاخره هدف نهایی تربیت نخواهند داشت. موضوع تفکر و تعقل در آیات فراوانی از قرآن کریم مورد بحث قرار گرفته که به چند مورد از آنها اشاره می‏شود. در سوره مبارکه بقره خطاب به ملت یهود چنین می‏خوانیم: اتامرون الناس بالبر و تنسون انفسکم و انتم تتلون الکتاب افلاتعقلون» شما که کتاب آسمانی می‏خوانید چگونه مردم را به نیکی فرمان می‏دهید و خودتان را از یاد می‏برید چرا به عقل در نمی‏آیید (بقره، 44). از این آیه درمی‏یابیم که اگر قوم یهود به عقل خویش مراجعه می‏کردند، پس نباید انتظار انجام‏دادن کاری را از دیگران می‌داشتند که خود بدان عامل نبودند و این اصل عقلی، اولی است که هر عاقلی بدان قائل است و اگر کسی بخواهد به‌عنوان مربی به آموزش امری اقدام کند، اصل عقل ایجاب می‏کند که خودش عامل بدان باشد.

در سوره مبارکه ملک می‏خوانیم که دوزخیان در پاسخ فرشتگان می‏گویند: لوکنا نسمع او نعقل ما کنا فی اصحاب السعیر» (اگر ما در دنیا رسولان را در نصایح و مواعظشان اطاعت کرده بودیم و یا حجت حق آنان را تعقل می‏کردیم، امروز در زمره اهل جهنم نبودیم و همانند ایشان در آتش جاودانه معذب نمی‏شدیم) (ملک،10).

در این آیه شریفه منظور از سمع، استجابت دعوت رسولان و التزام به‌مقتضای سخن ایشان است که خیر‌خواهان امین‏اند و منظور از عقل، التزام به‌مقتضای دعوت به‌حق ایشان است تا آن را تعقل کنند و با راهنمایی عقل بفهمند که دعوت ایشان، حق است و باید انسان در برابر حق خاضع شود» (طباطبایی،1363، 19،592)؛ لذا اگر کفار به‌مقتضای عقل خویش عمل کرده بودند و دعوت پیامبران را اجابت می‏کردند، می‏توانستند از عاقبت خطرناک خویش نجات یافته و به بهشت و رضوان الهی، یعنی هدف نهایی تربیت نائل شوند و علت انحراف آنها از هدف، عدم رعایت اصل عقل بوده است و باز هم علت بی‏اعتنایی به نماز و عبادت خدای تعالی، نداشتن عقل یا به‌عبارت‌دیگر، عدم رعایت مقتضیات عقل از سوی کافران قلمداد می‏شود و می‏فرماید: و اذا نادیتم الی الصلوة اتخذوها هزوا ولعبا ذلک بانهم قوم لایعقلون.» (اینان وقتی شما اذان می‏گویید، آن را وسیله تفریح خود گرفته و بازیچه‏اش می‏پندارند و این برای این است که مردمی بی‏خردند) (مائده، 58).

علامه طباطبایی در مورد غفلت سبک شمردن نماز به‏وسیله اینان می‏نویسند: صدور استهزا از آنان و به مسخره گرفتن نماز و اذان برای این است که آنان مردمی سبکسر و بی‌عقل‌اند و نمی‏توانند از نظر تحقیق به این اعمال دینی و عبادت‌هایی که عبادت حقیقی‏اند بنگرند و فواید آنها را که همانا نزدیکی به خدای تعالی و تحصیل سعادت دنیا و آخرت است درک کنند» (طباطبایی،1363، 6،49)

همچنین خداوند متعال، هدف از ذکر نشانه‏ها و تبیین آیات خلقت را ایجاد تعقل یا به‌عبارت‌دیگر، استخدام نیروی عقل انسان در راستای رسیدن به اهداف تربیتی می‏داند و می‏فرماید:

. و کذالک یبین الله لکم آیاته لعلکم تعقلون. » (خدا آیات خود را برای شما بدین‌گونه روشن بیان کند، باشد که خردمند شوید) (بقره، 242). . قد بینا لکم الایات لعلکم تعقلون.». (ما آیات و ادله قدرت خود را برای شما بیان کردیم تا مگر فکر و عقل به‏کار بندید) (حدید، 17). . و کذالک نفصل الایات لقوم یعقلون.» (ما این‌طور آیات را برای مردمی که تعقل می‏کنند توضیح می‏دهیم )(روم، 28).

عقل به‌مثابه قوه تمیز بین خیر، شر و خطا و صواب باید در سرتاسر جریان تربیت به‏عنوان اصلی ضروری و اجتناب‏ناپذیر مدنظر قرار گیرد و هر فعالیت، هدف واسط، روش و وسیله‏ای باید با این محک سنجیده شود و اگر این بار عقلانی بود و ما را در رسیدن به هدف نهایی تربیت کمک کرد، آن را انتخاب کرده و در غیر این صورت به کنار نهاد؛ لذا در گزینش هدف باید اصل عقل را مدنظر قرارداد و نمی‏توان هدفی را برگزید که به لحاظ عقلانی قابل دفاع نباشد. روش‌های تربیتی نیز باید از اصل عقل تبعیت کنند و لذا متربی باید امکان تجزیه‌وتحلیل مطالب را بر اساس ملاک‌های عقلانی داشته باشد. ‌علاوه اصل عقل فقط ناظر به سنین جوانی و بزرگسالی نیست و حتی در سنین کودکی نیز باید مقدمات استدلال و تشخیص خیر از شر را به مدد ارائه دلایل و شواهد به کودک آموخت.

عدالت

مساوات و برابری و قرار دادن هر چیز در جا و مرتبه خاص خویش، ازجمله اصولی است که در تربیت، اامی و اجتناب‏ناپذیر است. راغب در بیان معنای عدل می‏نویسد: لفظی است که در حکم و معنی، مساوات است و به اعتبار نزدیک بودن معنی عدل به مساوات، در آن مورد هم به‏کار می‏رود (راغب،1361، 2،765). مرحوم علامه طباطبایی نیز عدالت را به معنای التزام به حدوسط و عدم انحراف از آن تعریف کرده‏اند. (طباطبایی،1363، 12، 437)؛ لذا در این نوشته، اصل عدل به معنای رعایت تعادل و مساوات و عدم افراط‌وتفریط در نظر گرفته شده است.

در تربیت اسلامی برای اینکه بتوانیم متربی را به هدف نهایی تربیت برسانیم باید در تعیین اهداف واسطه‏ای و گزینش روش‌ها و محتوای تربیتی از مسیر عدالت خارج نشویم و به ورطه افراط‌وتفریط نیفتیم. عدل از جمله صفات مربی در نظام تربیت اسلامی است و مربی بدون رعایت اصل عدل نمی‏تواند مربی به معنای واقعی کلمه باشد؛ همان‌گونه که خداوند تبارک‌وتعالی به‏عنوان مربی اصلی آدمیان می‏فرماید: و لا یظلمون فتیلا» (خداوند به‏قدر باریک رشته‏ای که میان هسته خرماست ظلم نمی‏کند)؛ (اسراء، 71). یعنی اینکه عدل در کار خداوند ـ تربیت انسان ـ اصلی حتمی و ضروری است و به‌ هیچ‌وجه احتمال تخطی از آن وجود ندارد؛ لذا تربیت اسلامی باید این اصل را سرلوحه کار خویش قرار دهد. کما اینکه هدف از ارسال رسل نیز قیام به عدالت بوده است و خداوند خطاب به پیامبر می‏فرماید: اعلام کن که من برای برپاداشتن عدالت و پرهیز از ظلم مأموریت یافته‏ام» در قرآن کریم چنین می‏خوانیم: . و قل امنت بما انزل الله من کتاب و امرت لاعدل بینکم» (به امت بگو که من به کتابی که خدا فرستاد (قرآن) ایمان آورده‏ام و مأمورم که میان شما به عدالت حکم کنم) (شوری، 15).

در تربیت اسلامی، یکی از اهداف واسطه‏ای مهم، رسیدن به تقوی است. رعایت اصل عدل باعث می‏شود که انسان به این هدف نزدیک‌تر شود و بدین‌وسیله در مسیر رسیدن به هدف نهایی تربیت گامی به جلو بردارد. در سوره مبارکه مائده چنین آمده است: اعدلوا هواقرب للتقوی» (عدالت ‌پیشه کنید که عدالت به تقوی نزدیک‌تر است) (مائده، 8). لذا می‏توان از عدالت‌پیشگی، به‌عنوان اصلی برای دستیابی به تقوی استفاده کرد. عدالت‌پیشگی روش و طریق رسیدن به تقوی را نشان می‏دهد و باید بر فعالیت مربی و متربی حاکم باشد. از سوی دیگر، برای رسیدن به عدالت و به‌عبارت‌دیگر برای رعایت اصل عدالت و قراردادن هر چیز در جای خاص خویش باید از هوای نفس و خواهش‌ها و تمایلات نفسانی پرهیز کرد؛ زیرا اینها منافی اصل عدالت است و تحقق اهداف را دستخوش تهدید می‏کند. در سوره نساء چنین آمده است: فلا تتبعوا الهوی ان تعدلو.» (پیروی هوا مکنید که ترس آن هست که از حق عدول کنید و منحرف شوید) (نساء، 135).

روشن است که انحراف از اصل عدل، دستیابی به تقوی و هدف نهایی تربیت را دچار مخاطره می‏کند. پس برای رعایت اصل عدل نیز مقدماتی لازم است، ازجمله پرهیز از دشمنی و خصومت، متابعت هوای نفس و. . خداوند متعال برای تبیین آثار عدل در زندگی انسان و آثار وجودی آن در نفس متربی، دو فرد را با هم مقایسه می‏کند. این مقایسه در آیه 76 سوره مبارکه نحل چنین صورت گرفته است:

و ضرب الله مثلاً رجلین احدهما ابکم لا یقدر علی شی‏ء و هو کَلٌّ علی مولیه اینما یوجهه لایأت بخیر هل یستوی هو و من یأمر بالعدل و هو علی صراط مستقیم.» (خدا مثالی می‏زند، دو مردی که یکی‌شان لال است و به هیچ‌چیز توانایی ندارد و سربار مولای خویش است که هر جا فرستندش سودی نیارد. او با کسی که به عدالت فرمان دهد و به راه راست رود چگونه برابر تواند بود؟) (نحل، 76).

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر این آیه شریفه می‏نویسد . احدها ابکم لایقدر علی شی‏ء» (یکی گنگ است که قادر بر هیچ‌چیز نیست و از اینکه سخنان دیگران را بفهمد یا با دیگران سخن گوید محروم است، چون نه می‏شنود و نه می‏تواند حرف بزند و اگر در حالش دقت شود، از هر فضیلت و مزیتی که انسان آن را از راه گوش که وسیع‌ترین حواس بشری است، کسب می‏کند، محروم است).جمله لایقدر علی شی‏ء، یعنی به هیچ‌چیزی قادر نیست؛ یعنی کارهایی را که غیرابکم (فرد دیگر) می‏تواند بکند از وی قابل صدور نیست؛ و بار عیال کسی است که امور وی را تدبیر می‏کند. فرد دیگر بجز این صفات، دارای صفاتی است یعنی توانایی و قدرت بر انجام دادن کارهایی دارد و همچنین یک صفت مهم دیگر، یعنی عدالت را دارد و می‏فرماید: آیا این (ابکم) با کسی که امر به عدالت می‏کند برابر است.». آری از اوصاف مرد دومی، وصفی را ذکر کرد که آخرین درجه کمال است و یک فرد غیرابکم ممکن است به آن درجه برسد که هم خود را به آن بیاراید و هم دیگران را از آن برخوردار کند و آن عبارت است از: عدالت که معنایش التزام به حدوسط و از آن منحرف نشدن است؛ زیرا کسی حقیقتاً امر به عدل می‏کند و می‏تواند بکند که خودش عادل بوده باشد و صلاح و سداد در دلش جای گرفته باشد. آنگاه از دلش به‌ظاهر بدن و اعمال بدنی‏اش سرایت نموده، گفتار و کردارش بر میزان عدل استوار شود. از آنچه گفته شد به‏دست می‏آید که مقصود از عدالت آن‌طور که عرف از آن می‏فهمد، یعنی عدالت در رعیت و زیر دست نیست؛ بلکه مقصود مطلق، اجتناب از افراط‌وتفریط است. هرچند در اعمال شخصی، این شخص همواره بر صراط مستقیم است و در اعمالش بر طبق فطرت انسانی مشی می‏کند (طباطبایی،1363، 12، 437).

همان‌گونه که از تفسیر این آیه برمی‏آید، اصل عدل، اصلی است که اگر از سوی مربی و متربی مورد توجه قرار گیرد، آنها می‏توانند به هدف اصلی خلقت، یعنی تقوی و هدایت دست یابند. این اصل را باید هم در تعیین اهداف واسط تربیت و هم در روش و محتوای آن مورد توجه قرار داد؛ به‌عنوان‌مثال، رعایت اعتدال در تعیین اهداف واسطه‏ای تربیت، اصل است و نباید هیچ هدفی را به دلیل هدفی دیگر مورد بی‌توجهی قرارداد و هر جنبه‏ای باید به‌اندازه‌ای که استحقاق دارد، مورد‌توجه و عنایت قرار گیرد. در روش آموزش نیز اصل عدل، کاربردی وسیع و همه‌جانبه دارد. علاوه بر این، اصل عدل را باید در سنین و مقاطع مختلف تربیت موردتوجه قرارداد و نمی‏توان گفت که رعایت عدالت در یک مقطع، ضروری است و در مقطع دیگر، چندان ضروری نیست.

کمال‌جویی

انسان موردنظر تربیت اسلامی، همواره در حال تلاش و فعالیت و در تکاپوی پیشرفت به‌سوی هدفی است که آن هدف، رسیدن به مقصدی است که خدای تعالی از خلقت انسان اراده کرده است. هدف مذکور، گاه به‌عنوان هدایت و رشد و گاه به‌عنوان قرب و رضوان و گاه طهارت و حیات طیبه، تقوی و عبادت و عبودیت معرفی شده است» (باقری،1370، 59-64). رسیدن به این هدف آرمانی، مظهر رشد و کمال در انسان است؛ لذا هر امر و فعالیتی تنها در صورتی با ارزش است که به انسان در طی این طریق کمک کند و او را در برداشتن گام‌هایی چند در رسیدن به این مقصود یاری رساند. این اصل در تعیین اهداف و روش‌های تربیتی، نقش محوری و کانونی را ایفا می‏کند و ملاک و مناط انتخاب است. در سوره مبارکه انشقاق، مقصد تلاش و فعالیت انسان، ملاقات پروردگار، یعنی کسب ویژگی‌هایی که انسان را شایسته نزدیک شدن به پروردگار می‏سازند ـ معرفی شده است. در این رابطه چنین می‏خوانیم: یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه» (هان ای انسان، تو در راه پروردگارت تلاش می‏کنی و بالاخره او را دیدار خواهی کرد) (انشقاق، 84).

در ترجمه تفسیر المیزان درباره این آیه شریفه چنین نوشته شده است: . کدح، تلاش نفس است در انجام دادن کاری تا اینکه آثار تلاش در نفس نمایان شود؛ بنابراین در این کلمه، معنای سیر هم خوابیده. جمله فملاقیه عطف است بر کلمه کادح و با این عطف بیان کرده که هدف نهایی این سیر و سعی و تلاش، خدای سبحان است. البته بدان جهت که دارای ربوبیت است؛ یعنی انسان بدان جهت که عبدی، مربوب و مملوک مدبر و در حال تلاش به‏سوی خدای سبحان است، دائماً در حال سعی و تلاش و رفتن به‏سوی خدای تعالی است، بدان جهت که رب، مالک و مدبر اوست» (طباطبایی،1363، 20، 401).

لذا ازجمله خصایص اصلی انسان موردنظر اسلام، سیر و تلاش و حرکت به‏سوی خالق است و این تلاش باید به‌عنوان یک اصل در تربیت اسلامی همواره مدنظر باشد و در اهداف، روش‌ها و مراحل گوناگون تربیت به‌عنوان اصلی اجتناب‏ناپذیر مورد‌توجه و ملاحظه قرار گیرد.

کمال موردنظر اسلام در رسیدن به هدف غایی تربیت، نهفته و کسی که در تلاش و تکاپو برای ملاقات پرودگار خویش است، مایل به رسیدن به کمال یا آخرین مرتبه وجود متصور برای نوع انسان است. هدایت به‌عنوان هدف غایی، گاه در قرآن با واژه رشد بیان می‏شود. رشد در فرهنگ قرآن به معنای توسعه و نمو به کار نرفته؛ بلکه به مفهوم هدایت استعمال شده است» (باقری،1370، 60). در ذیل به چند مورد در کاربردهای واژه رشد در قرآن اشاره می‏کنیم:

اصحاب کهف از بیم دشمن در غار کوه پنهان شدند و گفتند: . ربنا آتنا من لدنک رحمه و هیئی لنا من امرنا رشدا» (از درگاه خدا مسألت کردند که بارالها تو در حق ما به لطف خاص خویش رحمتی عطا فرما و بر ما وسیله رشد و هدایت کامل مهیا ساز) (کهف، 10).

از این آیه شریفه نتیجه گرفته می‏شود که اصحاب کهف، رسیدن خویش را به کمال مطلوب با واژه رشد بیان کرده و از خداوند خواستار رشد و هدایت شده‏اند و همچنین اینکه رشد و هدایت انسان به‏دست خداست و در جهت او و لذا برای رسیدن به کمال نهایی باید به سوی فرمان حضرت حق شتافت و از آنها پیروی کرد.

هدایت و رشد، آخرین مرحله کمال انسان است؛ علاوه بر این، انسان نیز مایل و در جستجوی دستیابی بدان است. در غیر این صورت، هدایت و رشد نمی‏توانست به عنوان هدفی آرمانی مطرح باشد؛ به‏عبارت دیگر، راهنمایی به رشد، تنها در صورتی به نتیجه مطلوب می‏انجامد که فرد در خود، کشش درونی به رشد و خدای تعالی احساس بکند. مومن آل فرعون در پاسخ به این میل خدادادی انسانها می‏گوید: و قال الذی امن یا قوم اتبعون اهدکم سبیل الرشاد» (آنکه ایمان آورده بود گفت: ای قوم مرا پیروی کنید تا شما را به راه رشد هدایت کنم) (مومن، 38). سبیل رشاد، راهی است که سلوک آن، آدمی را به‌ حق می‏رساند و به سعادت منتهی می‏شود و کلمه هدایت در اینجا به معنای نشان دادن راه بوده است.

میل به رشد، گرایش درونی اصیل و پایدار در وجود انسان است؛ به‏گونه‏ای که خداوند می‏فرماید: در صورتی که بندگان مرا اجابت کنند و به من ایمان آورند، راه رشد ایشان هموار خواهد شد و به کمال مطلوب مورد‌نظر خویش که هدف نهایی تربیت است، نائل خواهند شد». در آیه 186 سوره مبارکه بقره، دعا و درخواست از خدا، مشروط بر اینکه با ایمان و اجابت دعوت خدا همراه باشد، می‏تواند زمینه‌ساز رشد انسان بشود. در این آیه چنین می‏خوانیم:

. و اذا سئلک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوة الداع اذا دعان فلیستجیبوالی و لیؤمنوابی لعلهم یرشدون» (چون بندگان من از تو سراغ مرا گیرند بدانند که من نزدیکم و دعوت دعوت‌کنندگان را اجابت می‏کنم البته در صورتی که مرا بخوانند پس باید آنان نیز دعوت مرا اجابت نموده و باید به من ایمان آورند تا شاید رشد یابند) (بقره، 186).

در مورد لعلهم یرشدون از امام صادق (ع) در مجمع‌البیان نقل شده که فرموده‏اند: شاید یا اعتقاد به‌ حق برسند و به‏سوی آن راه یابند» (طباطبایی،1363، 2، 62)؛ یعنی همان مطلبی که تحت‌عنوان کمال و رشد از آن نام برده می‏شود و انسان مایل به دستیابی بدان است. در سوره مبارکه حجرات نیز در وصف پیامبران چنین آمده است: اولئک هم الراشدون» (اینان به حقیقت اهل صواب و هدایت‌اند) (حجرات، 7).

با توجه به آنچه گفته شد، نتیجه می‏گیریم که میل به رشد و کمال در انسان، میل اصیلی است و او همواره درصدد و تکاپوی دستیابی بدان است و در تربیت اسلامی، این میل و گرایش اصیل باید همواره مورد‌توجه قرار گیرد. هرگاه این اصل بنیادین به فراموشی سپرده شود، نظام تربیت اسلامی دچار سردرگمی و ابهام می‏شود و به بیراهه رهسپار خواهد شد و یا از هدایت و راهنمایی این میل اصیل به‏سوی آنچه بدان گرایش دارد، بازخواهد ماند. به‏کارگیری این اصل در تعیین اهداف واسطه‏ای به این صورت است که هیچ هدفی را نمی‏توان بدون توجه به این میل و گرایش تعیین کرد و هر هدفی را باید به‌عنوان گام و پله‏ای در مسیر حرکت و تلاش برای هدف اصلی تربیت تلقی کرد و نه هدف نهایی؛ لذا مربی و متربی در هیچ مرحله‏ای احساس آرامش و س نخواهند داشت تا اینکه به مرحله نهایی کمال برسند؛ به‌علاوه این اهداف باید دارای انعطاف‏پذیری بوده و بتوان آنها را با توجه به مراحل رشد متربی تغییر داد تا راه صعود وی به مراحل و مدارج ترقی هموار شود. در روش تربیت نیز باید کمال‏جویی و رشد‌طلبی انسان، مدّنظر باشد و مربی این میل و گرایش اصیل را از نظر دور ندارد؛ لذا در روش تربیت باید به دنبال کشف زمینه‏هایی بود که این میل و گرایش را بیدار کنند.

پیشنهاد‌ها و راهکارهای تربیتی استفاده از فضای مجازی

به‌منظور پیشگیری و کاهش آسیب‌های اجتماعی در فضای مجازی، راهکارهایی مطرح ‌شده‌اند که در صورت اجرای به‌موقع و مناسب می‌توانند ثمربخش واقع شوند:

  1. با توجه به اینکه بیشتر استفاده‌کنندگان از فضای مجازی، نوجوانان و جوانان هستند، فرهنگ‌سازی برای کاهش پیامدهای آن، ضروری است؛ لذا اطلاع‌رسانی، آموزش نحوه استفاده صحیح از این فناوری می‌تواند مؤثر واقع شود؛
  2. استفاده از ظرفیت‌هایی همچون رسانه‌های دیداری و شنیداری، رومه‌ها، مجلات و نشریات برای نهادینه شدن فرهنگ سایبری؛
  3. برگزاری جلسات آموزشی از سوی مصادر امور فرهنگی، به‌منظور آشنا نمودن و اطلاع‌رسانی به والدین در مورد فناوری‌های جدید، به‌ویژه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی؛
  4. برگزاری کلاس‌های آموزشی در مدارس جهت آگاهی دادن به نوجوانان و جوانان در مورد مزایا و معایب فناوری‌های جدید و نحوة استفادة صحیح از آنها؛
  5. تشویق به شرکت در فعالیت‌های اجتماعی و تقویت این‌گونه رفتارها توسط والدین؛
  6. وضع قوانین سخت‌گیرانه‌تر جهت برخورد با مجرمان جرائم اینترنتی و اجرایی نمودن این قوانین؛
  7. آگاهی و هوشیاری بیشتر پلیس سایبری در مورد انواع جدید جرائم رایانه‌ای و اقدام در جهت ناکارآمد کردن دسیسه‌های دشمنان در این زمینه؛
  8. پخش آگهی‌های آموزنده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در رادیو و تلویزیون در جهت افزایش آگاهی خانواده‌ها دربارة خطرات ناشی از اینترنت؛
  9. گذراندن اوقات بیشتری با فرزندان در فضای بیرون از خانه به‌طوری ‌که فرزندان از نظر عاطفی، احساس خلأ نکنند و جهت جبران این کمبود به فضای مجازی پناه نبرند؛
  10. پخش برنامه‌های کوتاه آموزشی درباره مزایا و معایب اینترنت از زبان ورزشکاران و هنرمندان محبوبی که عموماً جوانان آنها را الگوی خود قرار می‌دهند؛
  11. طراحی بازی‌های رایانه‌ای به‌گونه‌ای که در آنها انواع خطرات موجود در فضای مجازی و راهکارهایی جهت آشنایی و مقابله با آنها تعبیه شده است؛
  12. طراحی و تدوین بخشی در کتاب‌های درسی در ارتباط با آشنایی دانش‌آموزان با فناوری‌های جدید، اینترنت و خطرات بالقوه آنها؛
  13. ساخت و پخش فیلم‌ها و سریال‌هایی با موضوع اینترنت و مزایا و معایب آن؛
  14. استفاده از آموزه‌های دینی، ازجمله امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر به‌عنوان نوعی کنترل اجتماعی توسط هر شخص؛
  15. هنجارسازی‌های مثبت و ترویج فرهنگ استفاده از اینترنت و فضای مجازی؛

جمع‌بندی

تعلیم‌وتربیت در زندگی بشر، مهم‌ترین و اساسی‌ترین جنبه زندگی است؛ به‌گونه‌ای که هرگونه انحراف در آن، باعث انحراف در همه

مشخصات

تربیت دینی
تربیت دینی از جمله مسائلی است که داشتن آن نیل به بسیاری از امور را تسهیل می کند، چرا که خداوند در محور اعمال و افعال آدمی قرار می گیرد و بنابراین همه زندگی آدمی نور علی نور می شود و چه چیزی بهتر از این. عاشق و معشوق (خداوند و بنده) در کنار هم قدم برمی دارند.

این موضوع به نظر بنده مبحثی کلیدی است که همیشه دغدغه ام بوده است و علاقه ام بر این است که به طور مفصل به آن پرداخته شود تا ان شاء الله گره گشای بسیاری از مشکلات و ناراحتی های فردی و اجتماعی شود چرا که همه این گره ها در زندگی، ریشه در بی ایمانی دارد.

لذا با یاری خداوند به این مبحث می پردازم و امید است که خداوند بزرگ بنده را در این امر خطیر یاری رساند. یا حق

مشخصات

فضای مجازی

تأثیرات فضای مجازی بر تعلیم‌وتربیت اسلامی

مجید عنان پور خیرآبادی؛ مدرس دانشگاه امام صادق (ع) - ایمیل enanpoor@gmail.com.

محبوبه عنان پور خیرآبادی؛ طلبه سال سوم حوزه علمیه عصمتیه سمنان – ایمیل m.enanpoor@gmail.com.

 

چکیده

تعلیم‌وتربیت در زندگی بشر، مهم‌ترین و اساسی‌ترین جنبه زندگی است؛ به‌گونه‌ای که هرگونه انحراف در آن، باعث انحراف در همه امور زندگی می‌شود. در عصر حاضر، ظهور فن‌آوری‌های نوین ارتباطی به همراه تحولاتی که در فضای مجازی به وجود آمده است، بسیاری از کارکردهای تربیتی خانواده‌ها را دچار اختلال کرده است. شناخت فن‌آوری‌های نوین و استفاده صحیح از آن و تقویت آموزه‌های دینی در جامعه می‌تواند از آسیب‌های تربیتی فضای مجازی بکاهد.

در این مقاله قصد داریم تا با بررسی آموزه‌های دینی تعلیم‌وتربیت، تأثیرات و راهکارهای تربیتی استفاده از فضای مجازی را مورد پژوهش قرار دهیم.

واژگان کلیدی: فضای مجازی، تربیت، فضای سایبر، آسیب اجتماعی، خانواده.

مقدمه

تعلیم‌وتربیت در زندگی بشر، مهم‌ترین و اساسی‌ترین جنبه زندگی است؛ به‌گونه‌ای که هرگونه انحراف در آن، باعث انحراف در همه امور زندگی می‌شود. توانایی‌های انسان در زندگی، بروز و ظهور پیدا می‌کند و انسانیت انسان تحقق می‌یابد. در اسلام به این موضوع مهم توجه بسیار شده و قواعد مناسبی برای رشد انسان تعیین شده است.

در زمان حاضر که به گفته بسیاری از دانشمندان، ازجمله آلوین تافلر

[1] عصر اطلاعات و عصر استفاده از رایانه و شبکه‌های مبتنی بر آن است،

[2] (جلالی، 1999، 13-16) عصری که سرعت، دانش و مدیریت پویا حرف اول را می‌زند؛ شناخت فن‌آوری‌های نوین و استفاده به‌موقع و صحیح از آن، برای تربیت صحیح، لازم و ضروری است.

عصر اطلاعات» یا به روایتی عصر رایانه‌ها و شبکه‌ها»، جهانی را ترسیم می‌نماید که بر پایه شبکه‌های رایانه‌ای و تعاملات کاربران با رایانه‌ها شکل‌گرفته و حتی ارتباطات انسانی و اجتماعی که جزو سنتی‌ترین خصوصیات بشر هستند نیز در حال انتقال به ‌این فضای جدید هستند. این جهان نوپا که به‌سرعت در حال بسط و گسترش بوده و تمامی ‌شئون زندگی بر روی کره زمین را تحت‌تأثیر قرار داده است، بر پایه فن‌آوری اطلاعات و رسانه‌های ارتباطی نوین استوار بوده و در فضایی غیرفیزیکی به رشد و بالندگی خود ادامه داده و در حال تسخیر جهان واقعی است. این فضا، فضای سایبر

[3] یا فضای مجازی نام دارد.

واژه فضای سایبر» نخستین بار توسط ویلیام گیبسون

[4] در سال (1984) میلادی به‌کار برده شد. فضای سایبر یا شبکه مجازی به مجموعه‌ای از ارتباطات و تعاملات انسان‌ها از طریق رایانه‌ها و شبکه‌ها (رسانه‌های ارتباطی نوین) که مستقل از مکان و جغرافیا عمل می‌کنند، گفته می‌شود که در سال‌های اخیر تمام جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی، ی و فرهنگی جوامع را تحت‌تأثیر قرار داده و در حال رقم‌زدن‌ آیندة بشریت است.

از زمانى که فضای مجازی وارد فضاى زندگى انسان شده تا به امروز، علی‌رغم تمام محاسن و مزایاى آن، یک‌سرى دغدغه‌ها و نگرانى‌هایى را بر جامعه تحمیل نموده است. موضوعی که در تمام جوامع، موضوعیت داشته و محدود به جامعه و یا اقلیتی خاص نمی‌شود. به دلیل ویژگی‌های خاص فضای مجازی و نو بودن این پدیده، بسیاری از خانواده‌ها فرصت، امکان و یا توان کافی برای شناخت دقیق این فضا و کاربردهای آن را به دست نیاورده‌اند و عدم آشنایی مناسب آنها با این فضا و در مقابل، استفاده روزمره جوانان از این فضا باعث شده است که یک فضای محرمانه و خصوصی در داخل خانه برای آنها ایجاد شود و آنها بدون دغدغه و بدون احساس وجود ناظر بیرونی به این فضا دسترسی یافته و بعضاً به دلیل ویژگی‌های سنی و شخصیتی و کنجکاوی‌های خود، متأثر از فضاهای ناسالم موجود در آن شوند.

در این مقاله قصد داریم تا با بررسی آموزه‌های دینی تعلیم‌وتربیت، تأثیرات و راهکارهای تربیتی استفاده از فضای مجازی را مورد پژوهش قرار دهیم. برای تحقق این مهم، ابتدا اهمیت و پیشینه تحقیق را بیان نموده و پس از تبیین ویژگی‌های فضای مجازی به بررسی مؤلفه‌های تعلیم‌وتربیت اسلامی می‌پردازیم. در پایان نیز پیشنهاد‌ها و راهکارهای تربیتی استفاده از فضای مجازی را مطرح می‌نماییم.

2- اهمیت تحقیق

اهمیت تحقیق از دو منظر قابل‌بیان خواهد بود که از دیدگاه نخست، مقام معظم رهبری در سال (1390) فرمان تشکیل مرکز ملی فضای مجازی را در عالی‌ترین سطح نظام، مورد اهمیت قرار داده و جایگاه موضوع را در فضای کشور مشخص کردند و توجه ایشان به‌ضرورت برنامه‌ریزی و هماهنگی مستمر به‌منظور صیانت از آسیب‌های ناشی از آن اقتضا می‌کند که نقطة کانونی متمرکزی برای ت‌گذاری، تصمیم‌گیری و هماهنگی در فضای مجازی کشور به وجود آید.

از منظر دیگر، گسترش فضای مجازی در حوزه رابطه تربیتی فرزندان و والدین نیز تغییراتی به وجود آورده است که از‌جمله آن، به کاهش نقش خانواده به‌عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به دلیل رشد فن‌آوری، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر یکی از والدین یا هر دو را می‌توان نام برد.

در بحث ازدواج‌ها نیز به مسائلی چون ناپایداری ازدواج‌ها، تغییر الگوی همسرگزینی، نداشتن مهارت‌هایی برای ازدواج، ناتوانی والدین برای آموزش به فرزندان، افزایش روابط دختر و پسر در زمان نامزدی بدون عقد، تمایل به دریافت مهریه‌های سنگین، بالا رفتن سن ازدواج و افزایش تنوع‌طلبی جنسی مردان و … می‌توان اشاره کرد. تغییراتی که در حوزه تربیتی در جامعه رخ داده، کاهش آموزه‌های دینی در خانواده، دوری خانواده از شریعت، کم‌رنگ‌شدن حریم‌های دینی در روابط خانوادگی است.

3- پیشینه تحقیق

کشتی‌آرای و اکبریان (1390) با معرفی عصر جدید به‌عنوان عصر پرشتاب ارتباطات، ورود بسیار ساده و سریع، حداقل محدودیت برای دسترسی، برقراری ارتباط با سراسر دنیا به اشکال مختلف و عدم وجود محدودیت زمانی و مکانی، دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی مختلف و شرکت در فعالیت‌های اقتصادی، علمی، فرهنگی، هنری، مذهبی و . را از ویژگی‌های بی‌بدیل آن برشمرده‌اند.

یاسمی‌نژاد، آزادی و امویی (1390) در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که فضای مجازی می‌تواند امنیت اجتماعی را مورد تهدید قرار دهد؛ زیرا اینترنت باوجوداینکه می‌تواند به‌عنوان ابزاری قدرتمند در عرصه اطلاع‌رسانی به‌کار گرفته شود، تا آنجا که گاهی از آن به‌عنوان انفجار اطلاعات هم نام برده می‌شود، ولی این فن‌آوری مدرن با تمام فوایدی که دارد، تهدیدها و خطرهایی نیز برای جامعه و بشر داشته است. به‌طوری ‌که امروزه، بخش عمده‌ای از جرائم مربوط به حوزة کامپیوتر، اینترنت و فضای مجازی است که امنیت اجتماعی را هدف قرار داده‌اند.

ابری (1387) نقش مثبت فضای مجازی را در عرصة ظهور خلاقیت مورد تأکید قرار داده است؛ زیرا فن‌آوری دیجیتالی و جامعة شبکه‌ای، افراد را به‌سوی زندگی‌ای سوق داده است که در آن می‌توانند با اتخاذ نقشی فعال و خلاق، به‌صورت فردی یا جمعی در ساختن چیزی جدید سهیم باشند، در فرایند هم‌آفرینی شرکت کرده و به خودیابی خویشتن کمک کنند. کیفیت آزادی‌بخشی اینترنت، کاربران اینترنتی را دعوت می‌کند تا به تفکر، تجربه، بازی، فعالیت‌های گروهی و ارتباط بپردازند. اینترنت، همواره محیطی را خلق کرده است که همگان می‌توانند با تکیه ‌بر توانایی‌ها و استعدادهای خود دست به ابداع و خلاقیت بزنند. از میان رفتن محدودیت مکان، زمان، نبود کنترل و انتقاد، ناشناس ماندن، امکان خیال‌پردازی و تنوع محیط‌های اینترنتی، فرصت مناسبی را برای بروز خلاقیت فراهم می‌کنند.

دو فضایی شدن آسیب‌ها و ناهنجاری‌های فضای مجازی: مطالعه تطبیقی ت‌گذاری‌های بین‌المللی، عنوان پژوهشی است که عاملی و حسنی (1391) انجام داده‌اند. در این مقاله، تحت‌تأثیر پارادایم دو فضایی شدن، به مفهوم‌سازی عمده‌ترین آسیب‌های فضای مجازی پرداخته‌شده و با مطالعه تطبیق ت‌گذاری‌ها در برخی کشورهای پیشرو، راهبردهای اتخاذ شده دسته‌بندی‌شده‌اند. نتایج این تحلیل تطبیقی نشان می‌دهد که ت‌ها و برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی کشورها را می‌توان به ت‌های سلبی و ایجابی تقسیم کرد. ت‌های سلبی، شامل ت‌ها و برنامه‌های حذف، کنترل و نظارت است و ت‌های ایجابی فرهنگی و اجتماعی جوامع، شامل برنامه‌ها و ت‌هایی معطوف به تولید محتوا، مدیریت محتوا، برنامه‌های دیجیتال‌سازی اطلاعات آنالوگ و دسترس‌پذیر ساختن اطلاعات و محتوا در شبکه اینترنت می‌شود.

ویژگی‌های فضای مجازی

فضای مجازی یک فضای جهانی است و بی‌مرز بودن و فرامکان و فرا زمان بودن این فضا، آن را فضایی جهانی ساخته است» (عاملی، ۱۳۹۰: ۲۸).

یکی از ویژگی‌های فضای مجازی، چندرسانه‌ای بودن» این فضاست. این فضا همچون تلویزیون، رادیو، مطبوعات و کتاب، تنها یک یا دو حس را درگیر نمی‌کند. اثربخشی بالای این فضا به دلیل درگیر شدن اغلب حس‌های انسان در تعامل با آن است؛ چنان‌که خود انسان، بخشی از این فضا می‌شود. پیشرفت‌های فن‌آورانه حتی امکان انتقال حس بویایی و لامسه را نیز از طریق این فضا امکان‌پذیر ساخته است» (همان، ۱۳۹۱، ۲۹).

یکی از بارزترین و شاخص‌ترین ویژگی‌های فضای مجازی، سرعت» آن است. با استفاده از فضای مجازی می‌توان کندی فضای فیزیکی را جبران نمود؛ زیرا فضای مجازی، این امکان را به ما می‌دهد که به اندازه یک‌ چشم بر هم زدن یا یک کلیک کردن، به‌جایی برویم که در فضای، فیزیکی کیلومترها با آن مکان فاصله ‌داریم. این مسئله باعث سرعت بخشیدن به زندگی بشر جدید می‌شود و سبب شده وقت بسیار کمتری از مردم برای انجام فعالیت‌های آنان صرف شود و انسان بتواند با سرعتی نزدیک به ‌سرعت نور به مقصد و مقصود موردنظر خود دست یابد. این در حالی است که در فضای فیزیکی، فرد با زمان به‌عنوان امری مستمر و متناهی روبه‌رو می‌شود و برای تحقق طرح‌هایش فقط مقدار زمان معینی در اختیار دارد. ساختار زمانی، اجباری است و درواقع ترتیب منظم وقایع، یکی از عناصر اصلی آگاهی انسان به زندگی روزمره است» (برگر و کولمان، ۱۳۷۵، ۴۳).

در واقع ویژگی‌های فضای مجازی عبارت است از: سریع شدن فضا، فراگیری، قابلیت دسترسی دائم، فرامکانی و فرازمانی، جهانی بودن و چندرسانه‌ای بودن» (عاملی، ۱۳۹۱، ۲۶).

مؤلفه‌های تعلیم‌وتربیت اسلامی

در این قسمت مؤلفه‌های تربیت اسلامی را مورد بحث قرار خواهیم داد.

شرافت و کرامت انسان

در قرآن کریم، شرافت و کرامت انسان را به‌راحتی می‏توان از تشریح جریان خلقت حضرت آدم (ع) و فرمان سجده ملائکه در مقابل ایشان و اعطای مقام جانشینی خدا در روی زمین دریافت. انسان که این‌چنین از سوی خالق، مورد احترام و تکریم قرار گرفته، در جریان تربیت نیز باید همواره مورد تکریم باشد و از تعیین هرگونه هدف و روشی که منافی با این کرامت و شأن والای اعطایی از سوی خداوند باشد، اجتناب کند.

از شرافت و کرامتی که خداوند ـ رب و مربی اصلی انسان ـ برای مخلوق خویش قائل شده است چنین برمی‏آید که این امر باید به‌عنوان یک اصل در جریان تربیت وی برای رسیدن به رشد نهایی و کمال و آخرین مرحله تربیت، یعنی رسیدن به مقام قرب الهی مورد توجه و دقت قرار گیرد. خداوند متعال در سوره مبارکه اسراء درباره کرامت انسان در جهان خلقت و علائم کرامت وی چنین می‏فرماید: . و لقد کرمنا بنی‌آدم و حملنا هم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفصیلاً.» ترجمه: (ما فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم و آنها را به مرکب برّ و بحر سوار کردیم (جهان جسم و جان را مسخر ایشان ساختیم) و از هر غذای لذیذ و پاکیزه آنها را روزی دادیم و بر بسیاری از مخلوقات خود برتری و فضیلت بزرگ بخشیدیم(اسراء / 70).

یکی از نشانه‏های کرامت و عظمت شأن انسان در تربیت اسلامی این است که خداوند از روح خویش در وجود وی دمیده و به همین لحاظ وی را شایسته مقام فرشتگان دانسته است؛ در سوره مبارکه حجر چنین می‏خوانیم: . فاذا سویته و نفخت فیه من روحی فقعواله ساجدین.» ترجمه: (چون آن عنصرها را معتدل بیارایم و در آن از روح خویش بدمم همه (از جهت حرمت و عظمت آن روح الهی) بر او سجده کنید) (حجر، 29).

از جمله نشانه‏های دیگر کرامت و عظمت شأن انسان، رسیدن به مقام جانشینی خداوند در روی زمین است. در سوره مبارکه بقره می‏خوانیم: . و اذ قال ربک للملائه انی جاعل فی‌الارض خلیفه» به‏یاد آر آنگاه ‌که پروردگار فرشتگان را فرمود، من در زمین خلیفه خواهم گماشت) (بقره، 30).

روشن است که جانشین و نماینده باید بین دیگران به بالاترین درجه احترام و ارزش از سوی اعطاکننده منصب جانشینی دست‌یافته باشد تا اینکه به آن منصب گماشته شود. خداوند متعال پس از خلقت انسان و متعادل ساختن وی و دمیدن روح خویش در او این استعداد و قابلیت را در انسان محقق کرده و وی را بر این مقام گماشته است.

اختیار و مسئولیت انسان

انسان در دیدگاه اسلامی، حامل امانت الهی تلقی شده و مسئولیتی عظیم را بر دوش گرفته است. مسئولیت و امانتی که بنا به نص قرآن کریم، آسمان‌ها و زمین از پذیرفتن آن ناتوان بوده‏اند؛ ولیکن انسان به دلیل اینکه امکان و استعداد علم را دارد، آن را پذیرفته است. در قرآن کریم چنین می‏خوانیم: . انا عرضنا الامانة علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انه کان ظلوما جهولاً» (ما آن امانت را بر آسمان‌ها و کوه‏ها و زمین عرضه کردیم، پس آنها از تحمل آن خودداری کردند و ترسیدند و انسان آن را حمل کرد، چون انسان ستم‌پیشه و جاهل بود) (احزاب، 72).

درباره اینکه امانت الهی چه بوده، احتمالات فراوانی مطرح شده است. مرحوم علامه طباطبایی پس از بررسی یکایک احتمالات، این امانت را ولایت الهی می‏داند و می‏فرماید: مراد از عرضه داشتن این ولایت بر آسمان‌ها و زمین و سایر موجودات، مقایسه این ولایت با وضع آنها است و معنای آیه این است که اگر ولایت الهی را با وضع آسمان‌ها و زمین مقایسه کنی، خواهی دید که اینها تاب تحمل آن را ندارند و تنها انسان می‏تواند حامل آن باشد» (طباطبایی،1363، 16،526). در مورد اینکه گفته شده است که انسان قبول‌کننده این امانت ظلوم و جهول است، می‏فرماید: ولیکن عین همین ظلم و جهل، انسان مصحّح حمل امانت و ولایت الهی است. برای اینکه کسی متصّف به ظلم و جهل می‏شود که شأنش این است که متصّف به علم و عدل باشد وگرنه چرا به کوه ظالم و جاهل نمی‏گویند» (طباطبایی،1363، 16، 526).

از تفاسیر چنین بر‌می‏آید که انسان به دلیل این استعداد وجودی خود، تنها موجودی است که صلاحیت پذیرش و تحمل ولایت الهی را دارد و روشن است که پذیرش این امانت بزرگ، مسئولیتی بزرگ را بر دوش انسان می‏افکند. جریان تربیت باید همواره به‏گونه‏ای سازمان یابد تا استعداد وجودی انسان در حفظ و نگهداری امانت الهی، یعنی علم و عدل به بهترین وجه ممکن پرورش یابد و از درافتادن به ورطه ظلم و جهل در امان ماند.

در قرآن کریم همواره از مسئولیت انسان سخن به میان آمده و بیان شده است که انسان، مورد سؤال و بازخواست قرار خواهد گرفت. روشن است که مسئولیت باید در مقابل امری یا وظیفه‏ای باشد که به وی اعطا شده است؛ در غیر این صورت، مسئولیت و پاسخگویی معنایی نخواهد داشت. لذا هر زمان که صحبت از مسئولیت و حساب پس‌دهی به میان می‏آید، منظور این است که فرد، توانایی و استعداد انجام دادن آن امر را دارد و باید به انجام‏دادن آن مبادرت کند؛ این نکته یعنی تناسب استعداد و آمادگی با مسئولیت؛ و آن را در سوره انبیا چنین می‏یابیم: . قال بل فعله کبیرهم هذا فسئلوهم ان کانوا ینطقون.» (انبیاء، 63)؛ این آیه مربوط به داستان بت‌شکنی حضرت ابراهیم (ع) است. وقتی بت‌پرستان به آن حضرت گفتند: ای ابراهیم تو با خدایان ما چنین کردی؟ ابراهیم در مقام احتجاج گفت: بلکه این کار بزرگ را آنها کرده‌اند، شما از این بتان سؤال کنید، اگر سخن می‏گویند». از این احتجاج حضرت ابراهیم نتیجه گرفته می‏شود که پاسخگویی و مسئولیت، مستم نوعی توانایی و قدرت است و لذا بت‌های بی‌جان از آنجا که توانایی انجام‏دادن هیچ کاری را ندارند، سؤال کردن از آنها نیز بیهوده خواهد بود ولیکن آن حضرت برای اثبات ناتوانی آنها این پیشنهاد را مطرح فرمودند.

از جمله آیات دیگری که موضوع مسئولیت و حساب پس‌دهی انسان را گوشزد می‏کنند، می‏توان به آیات ذیل اشاره کرد: . ایحسب الانسان ان یترک سدی.» (قیامت،14) (آیا انسان می‏پندارد که او را مهمل از تکلیف و ثواب و عقاب گذارند) (و غرضی در خلقتش منظور ندارند؟)؛ یعنی اینکه آیا انسان فکر می‏کند به حسابش نمی‏رسند و عذاب نمی‏شود و از او بازخواست و سؤال نمی‏کنند. پاسخ به این سؤال بر اساس امانت و مسئولیت الهی منفی است و وی باید پاسخگو باشد. قرآن کریم در این زمینه چنین آورده است: . و کل انسان امناه طائره فی عنقه و نخرج له یوم القیامة کتابا یلقیه منشورا» (ما مقررات و نتیجه اعمال نیک و بد هر انسانی را طوق گردن او ساختیم (که ملازم و قرین همیشگی او باشد) و روز قیامت کتابی (که نامه عمل اوست) بر او بیرون آریم، در حالی‌که آن نامه چنان باز باشد که همه اوراق آن را یک مرتبه ملاحظه کند) (اسراء، 13).

این آیه شریفه نیز اشعار می‏دارد که انسان باید پاسخگوی اعمال نیک و بد خویش باشد و جریان تربیت باید موقعیت لازم را برای ادای این تکلیف و مسئولیت فراهم آورد. در قرآن کریم بر ضرورت پاسخگویی تأکید شده و حتی خداوند متعال برای تأکید و اصرار بر آن قسم یاد کرده است. در ذیل، چند مورد از آیات در این زمینه را ملاحظه می‏کنیم: . تالله لتسئلن عما کنتم تفترون.» (البته آنچه از نیک و بد کرده‏اید از همه سؤال خواهید شد) (نحل، 56).

ثم لتسئلن یومئذ عن النعیم» (تکاثر، 8)

(آنگاه از نعمت‌ها (مانند مال و جاه، صحت و جوانی، عمر و نعمت بزرگ ولایت علی (ع) و غیره) شما را در آنجا بازمی‏پرسند)

در سوره مبارکه صافات می‏خوانیم که فرموده است:

وقفوهم انهم مسئولون»

(آنجا نگهشان بدارید که باید بازخواست شوند) (صافات، 24).

بنا به گفته صاحب مجمع‌البیان، معنای جمله وقفوهم این می‏شود که ایشان را نگه دارید و نگذارید بروند که باید بازخواست شوند. از سیاق استفاده می‏شود که این امر به بازداشت و بازخواست در سر راه جهنم صورت می‏گیرد. (طباطبایی،1363، 17،199).

لذا ملاحظه می‏شود که انسان باید پاسخگوی اعمالی باشد که در دنیا انجام داده و هدف از ذکر موارد مکرر مسئولیت و بازخواست در قرآن این بوده است که در تربیت انسان، یعنی ربوبی ساختن و نزدیک‌تر و نزدیک‌تر ساختن وی به کمال نهایی مورد‌نظر، احساس مسئولیت، امری ضروری و بنیادی است. این احساس مسئولیت باید از اندرون مربی و متربی بجوشد و سپس به اعمال فردی و اجتماعی ایشان سرایت کند.

اصل مسئولیت انسان، اصلی است که باید در تمامی بخش‌های جریان تربیت و در تمام مقاطع و مراحل تربیت مدنظر قرار گیرد؛ به‌عنوان مثال، اصل مسئولیت در تعیین اهداف مقطعی تربیت باید همواره مدنظر باشد؛ یعنی مربی و متربی باید در مورد چرایی هدف برگزیده شده، جوابگو باشند و هیچ عذری مبنی بر اینکه در جریان هدف‌گذاری مداخله‏ای نداشته‏اند، مسموع نخواهد بود. به‌علاوه در روش تدریس، مربی و متربی هر دو مسئول هستند و هیچ‌کدام نمی‏توانند از زیر بار مسئولیت خطیر خویش شانه خالی بکنند. در ارزشیابی نیز باید مسئولیت متربی را در نظر داشت و متربی را شخصی مسلوب‌الاراده ندانست که فقط به اعمال مربی پاسخ گوید و خود هیچ دخالتی در امور نداشته باشد.

تعقل و تفکر

اصل دیگری که می‏توان در تربیت اسلامی از آن سخن گفت، اصل تعقل و تفکر است؛ به این معنی که در هیچ‌کدام از عناصر جریان تربیت و در هیچ‌یک از مراحل تربیت نمی‏توان عقل را نادیده گرفت؛ زیرا ملاک و مناط هر فعالیتی، منطبق با اصول عقلانی است.

قرآن کریم بارها انسان را به تعقل و تفکر دعوت می‏کند و بسیاری از امور صرفاً به دلیل اینکه زمینه‌ساز تعقل و تفکر بشوند، توصیه‌ شده‌اند. گو اینکه رسیدن به تعقل و تفکر، راه را برای رسیدن به اهداف بالاتر تربیت فراهم خواهد ساخت. از این زاویه می‏توان تعقل را به‌عنوان یکی از اهداف واسطه‏ای تربیت معرفی کرد؛ اما از آنجا که طیفی بسیار وسیع را تحت پوشش قرار می‏دهد و با قاعده مورد‌نظر ما، یعنی عمومیت و ضرورت در کل جریان تربیت انطباق کامل دارد، می‏توان آن را به‌عنوان یک اصل بنیادین معرفی کرد. در این نوشته منظور از تعقل، تفکر جهت‌دار است؛ یعنی تفکری که مبتنی بر مجموعه‏ای از قواعد و مقررات باشد و این مقررات، منطقی بودن و وافی به مقصود بودن تفکر را تضمین و آن را از خیالات و اوهام مجزا کنند. کلمه عقل در لغت به معنای بستن وگره زدن است. به همین مناسبت، ادراکاتی هم که انسان در دل دارد و پیمان قلبی نسبت به آنها بسته، عقل نامیده‏اند و نیز مدرکات واقعی آدمی را و آن قوه‏ای را که در خود سراغ دارد و به‏وسیله آن، خیر و شر، حق و باطل را تشخیص می‏دهد، عقل نامیده‏اند (طباطبایی،1363، 2،371)

مرحوم علامه طباطبایی پس از بحث درباره انواع ادراکات انسان در مورد عقل چنین می‏نویسد: و خدای عز و جل هم کلام خود را بر همین اساس ادا نموده و عقل را نیرویی تعریف کرده که انسان در دینش از آن بهره‏مند شود و به‏وسیله آن، راه به‏سوی حقایق معارف و اعمال صالح پیدا نموده و پیش بگیرد. پس اگر عقل انسان در چنین مجرایی قرار نگیرد و قلمرو عقلش به چهار دیوارهای خیر و شر دنیوی محدود شود، دیگر عقل نامیده نمی‏شود» (طباطبایی،1363، 2،375). پس عقل، یعنی نیروی تمیز‌دهنده خیر و شر و باید به‌عنوان اصلی در نظام تربیتی اسلامی مورد توجه قرار گیرد؛ چون‌که مسئولیت اصلی تربیت به عهده افراد دخیل در جریان تربیت، یعنی یاد‌دهنده و یاد گیرنده (مربی و متربی) است و برای اینکه اینان بتوانند در هر مورد تصمیم درست را اتخاذ بکنند، باید از نوعی توانایی و صلاحیت برخوردار باشند. استعداد و توانایی‏ای که مسئولیت و بازخواست را موجه و منطقی می‏سازد و از نیروی درونی ناشی می‏شود، عقل نام دارد. اگر افراد از عقل و اصول عقلانی متابعت کنند، طبعاً مشکلی در رسیدن به اهداف واسطه‏ای و بالاخره هدف نهایی تربیت نخواهند داشت. موضوع تفکر و تعقل در آیات فراوانی از قرآن کریم مورد بحث قرار گرفته که به چند مورد از آنها اشاره می‏شود. در سوره مبارکه بقره خطاب به ملت یهود چنین می‏خوانیم: اتامرون الناس بالبر و تنسون انفسکم و انتم تتلون الکتاب افلاتعقلون» شما که کتاب آسمانی می‏خوانید چگونه مردم را به نیکی فرمان می‏دهید و خودتان را از یاد می‏برید چرا به عقل در نمی‏آیید (بقره، 44). از این آیه درمی‏یابیم که اگر قوم یهود به عقل خویش مراجعه می‏کردند، پس نباید انتظار انجام‏دادن کاری را از دیگران می‌داشتند که خود بدان عامل نبودند و این اصل عقلی، اولی است که هر عاقلی بدان قائل است و اگر کسی بخواهد به‌عنوان مربی به آموزش امری اقدام کند، اصل عقل ایجاب می‏کند که خودش عامل بدان باشد.

در سوره مبارکه ملک می‏خوانیم که دوزخیان در پاسخ فرشتگان می‏گویند: لوکنا نسمع او نعقل ما کنا فی اصحاب السعیر» (اگر ما در دنیا رسولان را در نصایح و مواعظشان اطاعت کرده بودیم و یا حجت حق آنان را تعقل می‏کردیم، امروز در زمره اهل جهنم نبودیم و همانند ایشان در آتش جاودانه معذب نمی‏شدیم) (ملک،10).

در این آیه شریفه منظور از سمع، استجابت دعوت رسولان و التزام به‌مقتضای سخن ایشان است که خیر‌خواهان امین‏اند و منظور از عقل، التزام به‌مقتضای دعوت به‌حق ایشان است تا آن را تعقل کنند و با راهنمایی عقل بفهمند که دعوت ایشان، حق است و باید انسان در برابر حق خاضع شود» (طباطبایی،1363، 19،592)؛ لذا اگر کفار به‌مقتضای عقل خویش عمل کرده بودند و دعوت پیامبران را اجابت می‏کردند، می‏توانستند از عاقبت خطرناک خویش نجات یافته و به بهشت و رضوان الهی، یعنی هدف نهایی تربیت نائل شوند و علت انحراف آنها از هدف، عدم رعایت اصل عقل بوده است و باز هم علت بی‏اعتنایی به نماز و عبادت خدای تعالی، نداشتن عقل یا به‌عبارت‌دیگر، عدم رعایت مقتضیات عقل از سوی کافران قلمداد می‏شود و می‏فرماید: و اذا نادیتم الی الصلوة اتخذوها هزوا ولعبا ذلک بانهم قوم لایعقلون.» (اینان وقتی شما اذان می‏گویید، آن را وسیله تفریح خود گرفته و بازیچه‏اش می‏پندارند و این برای این است که مردمی بی‏خردند) (مائده، 58).

علامه طباطبایی در مورد غفلت سبک شمردن نماز به‏وسیله اینان می‏نویسند: صدور استهزا از آنان و به مسخره گرفتن نماز و اذان برای این است که آنان مردمی سبکسر و بی‌عقل‌اند و نمی‏توانند از نظر تحقیق به این اعمال دینی و عبادت‌هایی که عبادت حقیقی‏اند بنگرند و فواید آنها را که همانا نزدیکی به خدای تعالی و تحصیل سعادت دنیا و آخرت است درک کنند» (طباطبایی،1363، 6،49)

همچنین خداوند متعال، هدف از ذکر نشانه‏ها و تبیین آیات خلقت را ایجاد تعقل یا به‌عبارت‌دیگر، استخدام نیروی عقل انسان در راستای رسیدن به اهداف تربیتی می‏داند و می‏فرماید:

. و کذالک یبین الله لکم آیاته لعلکم تعقلون. » (خدا آیات خود را برای شما بدین‌گونه روشن بیان کند، باشد که خردمند شوید) (بقره، 242). . قد بینا لکم الایات لعلکم تعقلون.». (ما آیات و ادله قدرت خود را برای شما بیان کردیم تا مگر فکر و عقل به‏کار بندید) (حدید، 17). . و کذالک نفصل الایات لقوم یعقلون.» (ما این‌طور آیات را برای مردمی که تعقل می‏کنند توضیح می‏دهیم )(روم، 28).

عقل به‌مثابه قوه تمیز بین خیر، شر و خطا و صواب باید در سرتاسر جریان تربیت به‏عنوان اصلی ضروری و اجتناب‏ناپذیر مدنظر قرار گیرد و هر فعالیت، هدف واسط، روش و وسیله‏ای باید با این محک سنجیده شود و اگر این بار عقلانی بود و ما را در رسیدن به هدف نهایی تربیت کمک کرد، آن را انتخاب کرده و در غیر این صورت به کنار نهاد؛ لذا در گزینش هدف باید اصل عقل را مدنظر قرارداد و نمی‏توان هدفی را برگزید که به لحاظ عقلانی قابل دفاع نباشد. روش‌های تربیتی نیز باید از اصل عقل تبعیت کنند و لذا متربی باید امکان تجزیه‌وتحلیل مطالب را بر اساس ملاک‌های عقلانی داشته باشد. ‌علاوه اصل عقل فقط ناظر به سنین جوانی و بزرگسالی نیست و حتی در سنین کودکی نیز باید مقدمات استدلال و تشخیص خیر از شر را به مدد ارائه دلایل و شواهد به کودک آموخت.

عدالت

مساوات و برابری و قرار دادن هر چیز در جا و مرتبه خاص خویش، ازجمله اصولی است که در تربیت، اامی و اجتناب‏ناپذیر است. راغب در بیان معنای عدل می‏نویسد: لفظی است که در حکم و معنی، مساوات است و به اعتبار نزدیک بودن معنی عدل به مساوات، در آن مورد هم به‏کار می‏رود (راغب،1361، 2،765). مرحوم علامه طباطبایی نیز عدالت را به معنای التزام به حدوسط و عدم انحراف از آن تعریف کرده‏اند. (طباطبایی،1363، 12، 437)؛ لذا در این نوشته، اصل عدل به معنای رعایت تعادل و مساوات و عدم افراط‌وتفریط در نظر گرفته شده است.

در تربیت اسلامی برای اینکه بتوانیم متربی را به هدف نهایی تربیت برسانیم باید در تعیین اهداف واسطه‏ای و گزینش روش‌ها و محتوای تربیتی از مسیر عدالت خارج نشویم و به ورطه افراط‌وتفریط نیفتیم. عدل از جمله صفات مربی در نظام تربیت اسلامی است و مربی بدون رعایت اصل عدل نمی‏تواند مربی به معنای واقعی کلمه باشد؛ همان‌گونه که خداوند تبارک‌وتعالی به‏عنوان مربی اصلی آدمیان می‏فرماید: و لا یظلمون فتیلا» (خداوند به‏قدر باریک رشته‏ای که میان هسته خرماست ظلم نمی‏کند)؛ (اسراء، 71). یعنی اینکه عدل در کار خداوند ـ تربیت انسان ـ اصلی حتمی و ضروری است و به‌ هیچ‌وجه احتمال تخطی از آن وجود ندارد؛ لذا تربیت اسلامی باید این اصل را سرلوحه کار خویش قرار دهد. کما اینکه هدف از ارسال رسل نیز قیام به عدالت بوده است و خداوند خطاب به پیامبر می‏فرماید: اعلام کن که من برای برپاداشتن عدالت و پرهیز از ظلم مأموریت یافته‏ام» در قرآن کریم چنین می‏خوانیم: . و قل امنت بما انزل الله من کتاب و امرت لاعدل بینکم» (به امت بگو که من به کتابی که خدا فرستاد (قرآن) ایمان آورده‏ام و مأمورم که میان شما به عدالت حکم کنم) (شوری، 15).

در تربیت اسلامی، یکی از اهداف واسطه‏ای مهم، رسیدن به تقوی است. رعایت اصل عدل باعث می‏شود که انسان به این هدف نزدیک‌تر شود و بدین‌وسیله در مسیر رسیدن به هدف نهایی تربیت گامی به جلو بردارد. در سوره مبارکه مائده چنین آمده است: اعدلوا هواقرب للتقوی» (عدالت ‌پیشه کنید که عدالت به تقوی نزدیک‌تر است) (مائده، 8). لذا می‏توان از عدالت‌پیشگی، به‌عنوان اصلی برای دستیابی به تقوی استفاده کرد. عدالت‌پیشگی روش و طریق رسیدن به تقوی را نشان می‏دهد و باید بر فعالیت مربی و متربی حاکم باشد. از سوی دیگر، برای رسیدن به عدالت و به‌عبارت‌دیگر برای رعایت اصل عدالت و قراردادن هر چیز در جای خاص خویش باید از هوای نفس و خواهش‌ها و تمایلات نفسانی پرهیز کرد؛ زیرا اینها منافی اصل عدالت است و تحقق اهداف را دستخوش تهدید می‏کند. در سوره نساء چنین آمده است: فلا تتبعوا الهوی ان تعدلو.» (پیروی هوا مکنید که ترس آن هست که از حق عدول کنید و منحرف شوید) (نساء، 135).

روشن است که انحراف از اصل عدل، دستیابی به تقوی و هدف نهایی تربیت را دچار مخاطره می‏کند. پس برای رعایت اصل عدل نیز مقدماتی لازم است، ازجمله پرهیز از دشمنی و خصومت، متابعت هوای نفس و. . خداوند متعال برای تبیین آثار عدل در زندگی انسان و آثار وجودی آن در نفس متربی، دو فرد را با هم مقایسه می‏کند. این مقایسه در آیه 76 سوره مبارکه نحل چنین صورت گرفته است:

و ضرب الله مثلاً رجلین احدهما ابکم لا یقدر علی شی‏ء و هو کَلٌّ علی مولیه اینما یوجهه لایأت بخیر هل یستوی هو و من یأمر بالعدل و هو علی صراط مستقیم.» (خدا مثالی می‏زند، دو مردی که یکی‌شان لال است و به هیچ‌چیز توانایی ندارد و سربار مولای خویش است که هر جا فرستندش سودی نیارد. او با کسی که به عدالت فرمان دهد و به راه راست رود چگونه برابر تواند بود؟) (نحل، 76).

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر این آیه شریفه می‏نویسد . احدها ابکم لایقدر علی شی‏ء» (یکی گنگ است که قادر بر هیچ‌چیز نیست و از اینکه سخنان دیگران را بفهمد یا با دیگران سخن گوید محروم است، چون نه می‏شنود و نه می‏تواند حرف بزند و اگر در حالش دقت شود، از هر فضیلت و مزیتی که انسان آن را از راه گوش که وسیع‌ترین حواس بشری است، کسب می‏کند، محروم است).جمله لایقدر علی شی‏ء، یعنی به هیچ‌چیزی قادر نیست؛ یعنی کارهایی را که غیرابکم (فرد دیگر) می‏تواند بکند از وی قابل صدور نیست؛ و بار عیال کسی است که امور وی را تدبیر می‏کند. فرد دیگر بجز این صفات، دارای صفاتی است یعنی توانایی و قدرت بر انجام دادن کارهایی دارد و همچنین یک صفت مهم دیگر، یعنی عدالت را دارد و می‏فرماید: آیا این (ابکم) با کسی که امر به عدالت می‏کند برابر است.». آری از اوصاف مرد دومی، وصفی را ذکر کرد که آخرین درجه کمال است و یک فرد غیرابکم ممکن است به آن درجه برسد که هم خود را به آن بیاراید و هم دیگران را از آن برخوردار کند و آن عبارت است از: عدالت که معنایش التزام به حدوسط و از آن منحرف نشدن است؛ زیرا کسی حقیقتاً امر به عدل می‏کند و می‏تواند بکند که خودش عادل بوده باشد و صلاح و سداد در دلش جای گرفته باشد. آنگاه از دلش به‌ظاهر بدن و اعمال بدنی‏اش سرایت نموده، گفتار و کردارش بر میزان عدل استوار شود. از آنچه گفته شد به‏دست می‏آید که مقصود از عدالت آن‌طور که عرف از آن می‏فهمد، یعنی عدالت در رعیت و زیر دست نیست؛ بلکه مقصود مطلق، اجتناب از افراط‌وتفریط است. هرچند در اعمال شخصی، این شخص همواره بر صراط مستقیم است و در اعمالش بر طبق فطرت انسانی مشی می‏کند (طباطبایی،1363، 12، 437).

همان‌گونه که از تفسیر این آیه برمی‏آید، اصل عدل، اصلی است که اگر از سوی مربی و متربی مورد توجه قرار گیرد، آنها می‏توانند به هدف اصلی خلقت، یعنی تقوی و هدایت دست یابند. این اصل را باید هم در تعیین اهداف واسط تربیت و هم در روش و محتوای آن مورد توجه قرار داد؛ به‌عنوان‌مثال، رعایت اعتدال در تعیین اهداف واسطه‏ای تربیت، اصل است و نباید هیچ هدفی را به دلیل هدفی دیگر مورد بی‌توجهی قرارداد و هر جنبه‏ای باید به‌اندازه‌ای که استحقاق دارد، مورد‌توجه و عنایت قرار گیرد. در روش آموزش نیز اصل عدل، کاربردی وسیع و همه‌جانبه دارد. علاوه بر این، اصل عدل را باید در سنین و مقاطع مختلف تربیت موردتوجه قرارداد و نمی‏توان گفت که رعایت عدالت در یک مقطع، ضروری است و در مقطع دیگر، چندان ضروری نیست.

کمال‌جویی

انسان موردنظر تربیت اسلامی، همواره در حال تلاش و فعالیت و در تکاپوی پیشرفت به‌سوی هدفی است که آن هدف، رسیدن به مقصدی است که خدای تعالی از خلقت انسان اراده کرده است. هدف مذکور، گاه به‌عنوان هدایت و رشد و گاه به‌عنوان قرب و رضوان و گاه طهارت و حیات طیبه، تقوی و عبادت و عبودیت معرفی شده است» (باقری،1370، 59-64). رسیدن به این هدف آرمانی، مظهر رشد و کمال در انسان است؛ لذا هر امر و فعالیتی تنها در صورتی با ارزش است که به انسان در طی این طریق کمک کند و او را در برداشتن گام‌هایی چند در رسیدن به این مقصود یاری رساند. این اصل در تعیین اهداف و روش‌های تربیتی، نقش محوری و کانونی را ایفا می‏کند و ملاک و مناط انتخاب است. در سوره مبارکه انشقاق، مقصد تلاش و فعالیت انسان، ملاقات پروردگار، یعنی کسب ویژگی‌هایی که انسان را شایسته نزدیک شدن به پروردگار می‏سازند ـ معرفی شده است. در این رابطه چنین می‏خوانیم: یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه» (هان ای انسان، تو در راه پروردگارت تلاش می‏کنی و بالاخره او را دیدار خواهی کرد) (انشقاق، 84).

در ترجمه تفسیر المیزان درباره این آیه شریفه چنین نوشته شده است: . کدح، تلاش نفس است در انجام دادن کاری تا اینکه آثار تلاش در نفس نمایان شود؛ بنابراین در این کلمه، معنای سیر هم خوابیده. جمله فملاقیه عطف است بر کلمه کادح و با این عطف بیان کرده که هدف نهایی این سیر و سعی و تلاش، خدای سبحان است. البته بدان جهت که دارای ربوبیت است؛ یعنی انسان بدان جهت که عبدی، مربوب و مملوک مدبر و در حال تلاش به‏سوی خدای سبحان است، دائماً در حال سعی و تلاش و رفتن به‏سوی خدای تعالی است، بدان جهت که رب، مالک و مدبر اوست» (طباطبایی،1363، 20، 401).

لذا ازجمله خصایص اصلی انسان موردنظر اسلام، سیر و تلاش و حرکت به‏سوی خالق است و این تلاش باید به‌عنوان یک اصل در تربیت اسلامی همواره مدنظر باشد و در اهداف، روش‌ها و مراحل گوناگون تربیت به‌عنوان اصلی اجتناب‏ناپذیر مورد‌توجه و ملاحظه قرار گیرد.

کمال موردنظر اسلام در رسیدن به هدف غایی تربیت، نهفته و کسی که در تلاش و تکاپو برای ملاقات پرودگار خویش است، مایل به رسیدن به کمال یا آخرین مرتبه وجود متصور برای نوع انسان است. هدایت به‌عنوان هدف غایی، گاه در قرآن با واژه رشد بیان می‏شود. رشد در فرهنگ قرآن به معنای توسعه و نمو به کار نرفته؛ بلکه به مفهوم هدایت استعمال شده است» (باقری،1370، 60). در ذیل به چند مورد در کاربردهای واژه رشد در قرآن اشاره می‏کنیم:

اصحاب کهف از بیم دشمن در غار کوه پنهان شدند و گفتند: . ربنا آتنا من لدنک رحمه و هیئی لنا من امرنا رشدا» (از درگاه خدا مسألت کردند که بارالها تو در حق ما به لطف خاص خویش رحمتی عطا فرما و بر ما وسیله رشد و هدایت کامل مهیا ساز) (کهف، 10).

از این آیه شریفه نتیجه گرفته می‏شود که اصحاب کهف، رسیدن خویش را به کمال مطلوب با واژه رشد بیان کرده و از خداوند خواستار رشد و هدایت شده‏اند و همچنین اینکه رشد و هدایت انسان به‏دست خداست و در جهت او و لذا برای رسیدن به کمال نهایی باید به سوی فرمان حضرت حق شتافت و از آنها پیروی کرد.

هدایت و رشد، آخرین مرحله کمال انسان است؛ علاوه بر این، انسان نیز مایل و در جستجوی دستیابی بدان است. در غیر این صورت، هدایت و رشد نمی‏توانست به عنوان هدفی آرمانی مطرح باشد؛ به‏عبارت دیگر، راهنمایی به رشد، تنها در صورتی به نتیجه مطلوب می‏انجامد که فرد در خود، کشش درونی به رشد و خدای تعالی احساس بکند. مومن آل فرعون در پاسخ به این میل خدادادی انسانها می‏گوید: و قال الذی امن یا قوم اتبعون اهدکم سبیل الرشاد» (آنکه ایمان آورده بود گفت: ای قوم مرا پیروی کنید تا شما را به راه رشد هدایت کنم) (مومن، 38). سبیل رشاد، راهی است که سلوک آن، آدمی را به‌ حق می‏رساند و به سعادت منتهی می‏شود و کلمه هدایت در اینجا به معنای نشان دادن راه بوده است.

میل به رشد، گرایش درونی اصیل و پایدار در وجود انسان است؛ به‏گونه‏ای که خداوند می‏فرماید: در صورتی که بندگان مرا اجابت کنند و به من ایمان آورند، راه رشد ایشان هموار خواهد شد و به کمال مطلوب مورد‌نظر خویش که هدف نهایی تربیت است، نائل خواهند شد». در آیه 186 سوره مبارکه بقره، دعا و درخواست از خدا، مشروط بر اینکه با ایمان و اجابت دعوت خدا همراه باشد، می‏تواند زمینه‌ساز رشد انسان بشود. در این آیه چنین می‏خوانیم:

. و اذا سئلک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوة الداع اذا دعان فلیستجیبوالی و لیؤمنوابی لعلهم یرشدون» (چون بندگان من از تو سراغ مرا گیرند بدانند که من نزدیکم و دعوت دعوت‌کنندگان را اجابت می‏کنم البته در صورتی که مرا بخوانند پس باید آنان نیز دعوت مرا اجابت نموده و باید به من ایمان آورند تا شاید رشد یابند) (بقره، 186).

در مورد لعلهم یرشدون از امام صادق (ع) در مجمع‌البیان نقل شده که فرموده‏اند: شاید یا اعتقاد به‌ حق برسند و به‏سوی آن راه یابند» (طباطبایی،1363، 2، 62)؛ یعنی همان مطلبی که تحت‌عنوان کمال و رشد از آن نام برده می‏شود و انسان مایل به دستیابی بدان است. در سوره مبارکه حجرات نیز در وصف پیامبران چنین آمده است: اولئک هم الراشدون» (اینان به حقیقت اهل صواب و هدایت‌اند) (حجرات، 7).

با توجه به آنچه گفته شد، نتیجه می‏گیریم که میل به رشد و کمال در انسان، میل اصیلی است و او همواره درصدد و تکاپوی دستیابی بدان است و در تربیت اسلامی، این میل و گرایش اصیل باید همواره مورد‌توجه قرار گیرد. هرگاه این اصل بنیادین به فراموشی سپرده شود، نظام تربیت اسلامی دچار سردرگمی و ابهام می‏شود و به بیراهه رهسپار خواهد شد و یا از هدایت و راهنمایی این میل اصیل به‏سوی آنچه بدان گرایش دارد، بازخواهد ماند. به‏کارگیری این اصل در تعیین اهداف واسطه‏ای به این صورت است که هیچ هدفی را نمی‏توان بدون توجه به این میل و گرایش تعیین کرد و هر هدفی را باید به‌عنوان گام و پله‏ای در مسیر حرکت و تلاش برای هدف اصلی تربیت تلقی کرد و نه هدف نهایی؛ لذا مربی و متربی در هیچ مرحله‏ای احساس آرامش و س نخواهند داشت تا اینکه به مرحله نهایی کمال برسند؛ به‌علاوه این اهداف باید دارای انعطاف‏پذیری بوده و بتوان آنها را با توجه به مراحل رشد متربی تغییر داد تا راه صعود وی به مراحل و مدارج ترقی هموار شود. در روش تربیت نیز باید کمال‏جویی و رشد‌طلبی انسان، مدّنظر باشد و مربی این میل و گرایش اصیل را از نظر دور ندارد؛ لذا در روش تربیت باید به دنبال کشف زمینه‏هایی بود که این میل و گرایش را بیدار کنند.

پیشنهاد‌ها و راهکارهای تربیتی استفاده از فضای مجازی

به‌منظور پیشگیری و کاهش آسیب‌های اجتماعی در فضای مجازی، راهکارهایی مطرح ‌شده‌اند که در صورت اجرای به‌موقع و مناسب می‌توانند ثمربخش واقع شوند:

  1. با توجه به اینکه بیشتر استفاده‌کنندگان از فضای مجازی، نوجوانان و جوانان هستند، فرهنگ‌سازی برای کاهش پیامدهای آن، ضروری است؛ لذا اطلاع‌رسانی، آموزش نحوه استفاده صحیح از این فناوری می‌تواند مؤثر واقع شود؛
  2. استفاده از ظرفیت‌هایی همچون رسانه‌های دیداری و شنیداری، رومه‌ها، مجلات و نشریات برای نهادینه شدن فرهنگ سایبری؛
  3. برگزاری جلسات آموزشی از سوی مصادر امور فرهنگی، به‌منظور آشنا نمودن و اطلاع‌رسانی به والدین در مورد فناوری‌های جدید، به‌ویژه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی؛
  4. برگزاری کلاس‌های آموزشی در مدارس جهت آگاهی دادن به نوجوانان و جوانان در مورد مزایا و معایب فناوری‌های جدید و نحوة استفادة صحیح از آنها؛
  5. تشویق به شرکت در فعالیت‌های اجتماعی و تقویت این‌گونه رفتارها توسط والدین؛
  6. وضع قوانین سخت‌گیرانه‌تر جهت برخورد با مجرمان جرائم اینترنتی و اجرایی نمودن این قوانین؛
  7. آگاهی و هوشیاری بیشتر پلیس سایبری در مورد انواع جدید جرائم رایانه‌ای و اقدام در جهت ناکارآمد کردن دسیسه‌های دشمنان در این زمینه؛
  8. پخش آگهی‌های آموزنده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در رادیو و تلویزیون در جهت افزایش آگاهی خانواده‌ها دربارة خطرات ناشی از اینترنت؛
  9. گذراندن اوقات بیشتری با فرزندان در فضای بیرون از خانه به‌طوری ‌که فرزندان از نظر عاطفی، احساس خلأ نکنند و جهت جبران این کمبود به فضای مجازی پناه نبرند؛
  10. پخش برنامه‌های کوتاه آموزشی درباره مزایا و معایب اینترنت از زبان ورزشکاران و هنرمندان محبوبی که عموماً جوانان آنها را الگوی خود قرار می‌دهند؛
  11. طراحی بازی‌های رایانه‌ای به‌گونه‌ای که در آنها انواع خطرات موجود در فضای مجازی و راهکارهایی جهت آشنایی و مقابله با آنها تعبیه شده است؛
  12. طراحی و تدوین بخشی در کتاب‌های درسی در ارتباط با آشنایی دانش‌آموزان با فناوری‌های جدید، اینترنت و خطرات بالقوه آنها؛
  13. ساخت و پخش فیلم‌ها و سریال‌هایی با موضوع اینترنت و مزایا و معایب آن؛
  14. استفاده از آموزه‌های دینی، ازجمله امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر به‌عنوان نوعی کنترل اجتماعی توسط هر شخص؛
  15. هنجارسازی‌های مثبت و ترویج فرهنگ استفاده از اینترنت و فضای مجازی؛

جمع‌بندی

تعلیم‌وتربیت در زندگی بشر، مهم‌ترین و اساسی‌ترین جنبه زندگی است؛ به‌گونه‌ای که هرگونه انحراف در آن، باعث انحراف در همه

مشخصات

معرفی کتاب

 سعی داشتم در اولین گامی که در زمینه شناساندن تربیت دینی بر می دارم، به مطالعه کتاب یا کتابهایی بپردازم که نویسنده آن، اصولی و قاعده مند و با نیت خالص و ناب به این موضوع روی آورده باشد. به همین منظور و با توجه به پیش زمینه مطالعاتی که درباره برخی از کتب شهید مرتضی مطهری داشتم، در صدد  مطالعه دیدگاههای این استاد بزرگ در زمینه تربیت اسلامی برآمدم. در حین کنکاش و جستجو بدین منظور، چشمم به کتابی افتاد که با نظر بر آثار شهید مطهری نوشته شده بود، زمانی که مقداری از این کتاب را خواندم، متوجه شدم که مباحث آن به تم تربیت دینی بسیار نزدیک و حتی توضیح دهنده و شفاف کننده این مطلب می باشد، به همین جهت در ابتدای امر، خود به معرفی این کتاب می پردازم که بر اساس مجموعه ای از آثار شهید مطهری است. 

 اندیشه های تربیتی استاد مرتضی مطهری» عنوان کتابی است که مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما بر آن شده تا با بهره گیری از دیدگاههای روشنگرانه شهید مرتضی مطهری به گردآوری مباحث نظام تربیتی اسلام بپردازد. نویسنده این کتاب شهاب الدین مشایخی راد و ناشر آن مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران می باشد.

این کتاب در هشت فصل نوشته شده است. نویسنده پیش از شروع مبحث اصلی، در قسمت پیش گفتار، به توضیحاتی درباره شهید مطهری و آثار وی پرداخته است، بدین صورت که وی بر این باور است، در گذشته بیشتر دفاعیه های معرفتی بر محور کلام و بحث های تاریخی _فقهی دور می زند. در آن زمان کمتر سخنی از اخلاق و فلسفه اخلاق، امور اجتماعی و روان شناختی، مباحث تربیتی و زیبا شناختی، فلسفه های مضاف و مانند آن بود ولی در آثار شهید مطهری، مجموعه ای غنی از این مباحث به چشم می خورد. بحثهای تربیتی این اندیشمند گرانقدر چنان ژرف و پربار است که انتقال آن به پژوهشگران عرصه تربیت و اخلاق ضروری به نظر می رسد.

نویسنده این کتاب در بخش کلیات به بررسی مبحث تربیت را با مفاهیمی همچون اخلاق، حق، عدالت، صلح و . پرداخته است و در فصل دوم با مدد گفتار شهید مطهری مبانی تربیت بیان شده است. نکات ارزنده ای دراین باره ذکر شده است از جمله اینکه یکی از استعدادهای انسان، استعداد اخلاقی (وجدان اخلاقی) است. یعنی انسان در عمق سرشت و فطرت خوب اخلاقی خلق شده است یعنی اینطور خلق شده است که دیگران را دوست بدارد و خدمت کند و احسان نماید و از اینکه کار بدی انجام دهد، مثلا ظلمی که به دیگران بکند رنج می برد.» (تعلیم و تربیت در اسلام، ص51) این گرایش را می توان گرایش به خیر و فضیلت نامید.

فصل سوم نیز با عنوان ویژگی های تربیت به نکته مهمی اشاره شده است که به نوعی به هدف بنده در انتخاب این تم (تربیت دینی) اشاره دارد،

اینکه اگر تربیت بر اساس دین و اعتقادات مذهبی باشد، سر سلسله تمام فعالیتهای تربیتی خداوند خواهد بود. از این جهت، زیبایی، معنویت، وجدان، هوشیاری و هر چه از این دست مطرح شود تنها در چارچوب اعتقاد به خدا معنا و پشتوانه می یابد.» (همان، ص93؛ مجموعه آثار، ج23، ص602) همانطور که دیده می شود سراسر سخنان شهید مطهری پر از نکات ارزشمند تربیتی است و پر واضح و مبرهن است که از دغدغه های اصلی و مهم ایشان بوده است.

در فصل چهارم به اهداف تربیت که عبارتند از پرورش جسم و پرورش عقل از منظر این استاد بزرگ پرداخته شده است و اشاره شده است که تردیدی نیست که در آموزش و پرورش هدف باید، رشد فکری دادن به متعلم و به جامعه باشد.

در فصل پنجم با عنوان ساحتهای تربیت» به این نکته اشاره شده است که تربیت بر روی جسم یا روح صورت می گیرد. علاوه بر این، به ده نوع پرورش یا تغییر که باید بر روی انسان انجام گیرد که ساخته و پرورش داده شود، پرداخته شده است که عبارتند از: جسمانی، عقلانی، اراده، قلب، علمی، غریزی، اخلاقی، ذوقی و هنری، اجتماعی، فنی و صنعتی.

فصل ششم راهکارهای اعمال تربیت که شامل: انواع تربیت، مراحل تربیت، اهمیت تربیت دوران کودکی، برنامه تربیتی، عوامل و کارکردهای تربیت

آورده شده است.

فصل هفتم نیز به سه رکن تربیت که مربی، متربی و برنامه تربیتی می باشد، به عنوان ارکان تربیت پرداخته شده است، ارکانی که تربیت با وجود آنها تحقق خارجی می یابد.

فصل هشتم نیز با عنوان آسیب شناسی تربیت» به این نکته اشاره شده است که شناخت کاستی ها و ضعف ها و امور منفی حاصل از حرکتهای تربیتی است و گاه موانع تربیت که پیش از تحقق تربیت بوجود می آید؛ در هر صورت تربیت آسیب می بیند.

در این کتاب مانند هر کتاب دیگری بخشی به عنوان فهرست مطالب آمده است که به نظر می رسد به درستی نوشته نشده است.

اما بنده در حین مطالعه این کتاب، متوجه شدم که در ابتدای هر فصل، پیش از شروع مباحث، ابتدا توضیح مختصری درباره آن فصل، با عنوان اشاره» آورده شده است.

نویسنده در این کتاب از برخی از مطالب و موضوعات کلیدی و اصلی مباحث تربیتی استاد مرتضی مطهری استفاده کرده است و ضمن نقل قول مستقیم این مطالب، خود نیز به توضیحاتی دراین باره پرداخته است. این کتاب بیشتر مانند یک پایان نامه می باشد که به صورت کتاب درآمده است، اما به نظر می رسد، برخی از عناوین هر فصل،به درستی در جای خود قرار نگرفته است، به عنوان مثال راهکارهای اعمال تربیت بهتر بود در بخش آخر آورده می شد.

و نکته پایانی اینکه گرچه این کتاب از مجموعه ای از آثار شهید مطهری جمع آوری شده است و ساده و روان می باشد ولی هر کسی که به دنبال فراگیری نکات کلیدی درباره تربیت دینی و اسلامی است، بهتر است کتب اصلی این استاد بزرگ را مطالعه کند.



طبقه بندی موضوعی

  • اخلاق اسلامی

    (۰)

  • اخلاق در تعلیم و تربیت

    (۰)

  • نظام تربیتی در خانواده

    (۰)

  • نظام تربیتی در موسسات و سازمانها

    (۰)

  • نظام تربیتی در اجتماع

    (۰)

  • جستارها

    (۰)

    • معرفی کتاب

      (۰)

  • تعلیم و تربیت در اسلام

    (۰)

  • تربیت دینی

    (۱)

  • چالشها

    (۰)

  • مقالات

    (۳)

    • آسیب شناسی تربیتی

      (۳)

      • فضای مجازی

        (۳)
خلاصه آمار
  • مجموع نمایش‌ها۶۰۸
  • مجموع بازدیدکننده‌ها۹۵
  • نمایش‌های امروز۳۳
  • نمایش‌های دیروز۰
  • مجموع مطالب۴
  • مجموع نظرات۱
  • حاضرین در سایت۱
کلمات کلیدی

تربیت دینی

فضای مجازی

تعلیم و تربیت

آسیب شناسی

بایگانی

  • فروردین ۱۳۹۸(۲)

  • اسفند ۱۳۹۷(۱)

  • بهمن ۱۳۹۷(۱)

آخرین مطلب

  • بررسی آسیبها و ارائه راهکارهای اخلاقی در رابطه با آثار فضای سایبری در تربیت دینی فرزندان

  • رابطه بین تأثیرات منفی فضای مجازی و تربیت دینی خانواده ها

  • تأثیرات فضای مجازی بر تعلیم و تربیت اسلامی

  • تربیت دینی

پیوندهای روزانه
پیوندها

مشخصات

بررسی آسیبها و ارائه راهکارهای اخلاقی در رابطه با آثار فضای سایبری در تربیت دینی فرزندان

    

بررسی آسیب‌ها و ارائه راهکارهای اخلاقی
در رابطه با آثار فضای سایبری در تربیت دینی فرزندان

 

محمد نورمحمدی نجف‌آبادی؛ کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی و مشاور تحصیلی آموزش و پرورش شهرستان نجف آباد (نویسنده مسئول)   Email: mnornajafabadi@yahoo.com

فریبرز صدیقی ارفعی؛ دکتری روانشناسی عمومی و استادیار گروه روانشناسی دانشگاه کاشان  Email: fsa@maile.kashaneu.ac.ir

ابراهیم یاوریان؛ کارشناس مشاوره خانواده و مشاور تحصیلی آموزش و پرورش شهرستان نجف آباد

 

چکیده

فضای سایبری (اینترنت)، نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی است و با توجه به اینکه عمر خیلی زیادی ندارد، توانسته است به‌خوبی در زندگی مردم جا باز کند. یکی از راه‌های مهم تربیت دینی فرزندان، انعکاس مطالب دینی در مطبوعات و رسانه‌ها است. تربیت دینی فرایندی دوسویه میان مربی و متربی است که ضمن آن، مربی با بهره‌گیری از مجموعه عقاید، قوانین و مقررات دینی تلاش می‌کند تا شرایطی فراهم آورد که متربی آزادانه در جهت رشد و شکوفایی استعدادهای خود گام برداشته و به‌سوی هدف‌های مطلوب رهنمون شود. آنچه در خانواده در راستای تربیت دینی از اهمیت زیادی برخوردار است، توجه به ارزش‌ها به‌ویژه ارزش‌های دینی، خانوادگی، اجتماعی و همچنین توجه به آداب و اخلاق زندگی است.

هدف از انجام این پژوهش، بررسی آسیب‌ها و ارائة راهکارهای اخلاقی در رابطه با آثار فضای سایبری در تربیت دینی فرزندان است که در آن، آثار و پیامدهای منفی اینترنت را در رابطه با آداب و اخلاق زندگی خانوادگی مورد بررسی قرار داده و راهکارهایی را جهت مقابله با آسیب‌های اخلاقی فضای سایبر در تربیت دینی ارائه می‌نماید. اطلاعات این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و جستجو در پایگاه‌ها و منابع اطلاعات علمی اینترنتی گردآوری شده است.

نتایج پژوهش نشان می‌دهد که گسترش فضاهای مجازی اینترنتی مانند سایر انواع دیگر تحولات و پیشرفت‌ها، پیامدها و آثار مثبت و منفی گوناگونی را در زمینه آداب و اخلاق زندگی خانوادگی کاربران این‌گونه فضاها ایجاد کرده است. از جمله پیامدهای مثبت فضای سایبری، تسهیل و تسریع ارتباطات و تبادل اطلاعات است؛ همچنین از جمله آسیب‌های اخلاقی فضای سایبری در تربیت دینی فرزندان می‌توان به مواردی همچون: تعارض ارزش‌ها، بازداری‌زدایی، اعتیاد به اینترنت، بحران هویت و اختلال در شکل‌گیری شخصیت، شکاف نسل‌ها، انحرافات اخلاقی و جنسی، افسردگی و انزوای فردی و اجتماعی، به خطر افتادن حریم خصوصی افراد، ازهم‌پاشیدگی بنیان خانواده، کاهش نقش خانواده به‌عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند و از بین رفتن حریم روابط اخلاقی بین فرزندان و والدین اشاره کرد.

واژگان‌کلیدی: فضای سایبر (اینترنت)، تربیت دینی، فرزندان، آسیب‌های اخلاقی اینترنت، راهکارها.

 

Reviews damage and provide ethical guidelines in relation to the religious education of children in cyberspace

Mohammad, Noor Mohammadi Najaf Abadi; Master of Science Psychology, University of Kashan

Fariborz, Sedighi Arfaie; Assistant Professor of Psychology, University of Kashan

Abraham Yavarian; Expert family counselor and academic adviser


Abstract

Cyberspace (the Internet), the new generation of social relations is due to the fact that life is not so great, could well take place in people's lives. One of the important ways the religious education of children, reflecting the religious content of the press and media. Religious education is an interactive process between the coach and the coach Mtrby while enjoying the views of, the Terms and Conditions religion tries to provide a self-step Mtrby freely in order to grow and flourish toward desired goals Rahnemoon to . Religious education in line with what the family is important, especially in regard to values, religious values, family, community, and also the customs and ethics of life.

This paper will try to assess the religious education of children to pay moral damages in cyberspace. The Negative Consequences of the Internet in relation to family life, customs and ethics will be examined. And strategies for coping with negative affect cyberspace to provide religious education to children. Details of this research is descriptive - analytical and search Internet databases and scientific information has been collected.

The results show that virtual spaces online, positive and negative consequences and works in a variety of manners and ethics of family members have created. Among the positive impact of cyberspace is to facilitate and expedite communication and information exchange, as well as moral damages in the religious education of children in cyberspace can be things such as: conflict of values, prevent deforestation, Internet addiction disorder, identity crisis character formation, generation gap, infidelity, ual, personal and social isolation and depression, jeopardize the privacy of individuals, the disintegration of the family foundation, reducing the role of the family as a reference, reduced parental relationship with the child, the loss of Privacy moral relationship between parents and children can be noted.

Keywords: cyber (Internet), religious education, children, moral damages, internet solutions, analytical - descriptive

مقدمه

ثنایی (1379)، خانواده را در تمام فرهنگ‌ها، کانون شکل‌گیری هویت فرد می‌داند؛ به‌ عبارت ‌دیگر، هیچ فردی جدا از خانواده‌اش قابل تعریف نیست و خانواده رکن اصلی سازندة فرد و شخصیت اوست. فراست (1381)، بیان می‌کند که کانون مقدس خانواده، بهترین مکان برای تربیت جسم و روان است. خانواده یک سیستم تلقی می‌شود که حداقل از یک زن و مرد تشکیل می‌شود. این دو، نقش خود را به‌عنوان زن و شوهر در قبال یکدیگر ایفا می‌کنند. در صورتی‌ که در خانواده فرزندانی هم وجود داشته باشند، این سیستم بزرگ‌تر و پیچیده‌تر شده و نقش‌های دیگری همچون نقش والدینی نیز به نقش‌های گذشته اضافه می‌شود. خانواده، چیزی بیش از مجموعه افرادی است که در یک فضای فیزیکی و روان‌شناختی با هم مشارکت دارند. نظری و نوابی‌نژاد (1384)، معتقدند که امروزه خانواده در اشکال گوناگونی دیده می‌شود که هر کدام یک سیستم اجتماعی- فرهنگی تلقی می‌شوند. در داخل چنین سیستمی، افراد به‌ وسیلة حلقه‌های عاطفی قدرتمند، بادوام و متقابل به یکدیگر گره ‌خورده‌اند. ورود به این سیستم سازماندهی‌شده از طریق ازدواج یا تولد صورت می‌گیرد.

دین، نوعی زندگی است و تربیت دینی، فرایندی است که آدمی را برای نحوه خاصی از حیات (به تعبیر علامه جعفری، حیات معقول) مهیا می‌سازد (حسینی، 1379، 189). هدف تربیت دینی آن است که افراد جامعه را در فهم دین یاری رساند تا آنها بتوانند آگاهانه درباره آن بیندیشند؛ به‌عبارت‌دیگر، مربی چه در مقام معلم و چه در مقام والدین شور و شوق فطری کودک را نسبت به جلال و جمال الهی پرورش دهد و از رهگذر آن فضایل اخلاقی را به ملکات اخلاقی مبدل سازد این کار زمانی ممکن است که اذهان و عواطف آدمی، درهای خود را به روی دین نبندند و تصور نشود که دین چیزی منسوخ و مطالعه آن فاقد ارزش است؛ بنابراین تنها راه سعادتمند شدن انسان، بهره‌مندی او از تعلیم و تربیت دینی است (رحیمی، 1383، 41).

در دنیای معاصر، دین و رسانه‌های مجازی جدایی‌ناپذیرند؛ به ‌عبارت‌ دیگر، نه رسانه‌ها قادر به عدم انعکاس مفاهیم و مطالب دینی هستند و نه دین می‌تواند در مقابل طرح و اصول خود از طریق رسانه‌های مجازی مقاومت کند (هوور، 2006، 56). امروزه خانواده ایرانی در سبد فرهنگی خود با فضای مجازی، شبکه‌های ماهواره‌ای، رسانه‌های مدرن و .، مواجه است که هر کدام به‌نوبه خود، بخشی از فرآیند تأثیرگذاری در خانواده را هدف گرفته‌اند. به گفته شیربیگی (1391)، بعضی از شبکه‌های ماهواره‌ای که به‌طور تخصصی تمام تمرکز خود را بر مقوله خانواده نهاده است و پیام مشترک برنامه‌های این شبکه‌ها عبارت‌اند از: "ترویج خانواده‌های بی‌سامان و لجام‌گسیخته در مقابل ساختار خانواده، عادی‌سازی خیانت همسران به یکدیگر، عادی جلوه دادن روابط جنسی دختر و پسر پیش از ازدواج، ترویج فرهنگ هم‌پاشی به‌جای ازدواج و عادی جلوه دادن سقط‌جنین برای دختران".

گسترش فضای مجازی در حوزه رابطه فرزندان و والدین نیز تغییراتی به وجود آورده است که از جمله آن به کاهش نقش خانواده به‌عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به دلیل رشد فن‌آوری، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر یکی از والدین یا هر دو را می‌توان نام برد. در بحث ازدواج‌ها نیز به مسائلی چون ناپایداری ازدواج‌ها، تغییر الگوی همسرگزینی، نداشتن مهارت‌هایی برای ازدواج و ناتوانی والدین برای آموزش به فرزندان، افزایش روابط دختر و پسر در زمان نامزدی بدون عقد، تمایل به دریافت مهریه‌های سنگین، بالا رفتن سن ازدواج و افزایش تنوع‌طلبی جنسی مردان و …، می‌توان اشاره کرد. تغییراتی که در حوزه دینی در جامعه رخ داده، کاهش آموزه‌های دینی در خانواده، دوری خانواده از شریعت و کم‌رنگ شدن حریم‌های دینی در روابط خانوادگی است.

ابعاد منفی یا استفادة زیان‌آور و نامطلوب از اینترنت از آنجا گسترش می‌یابد که کنترل‌های رایج در مورد رسانه که به‌طور معمول صورت می‌گیرد، در مورد اینترنت مؤثر نیست. در مورد استفاده از رسانه‌ها، نظارت در سطوح فردی، خانوادگی، گروهی و در سطح دولت به‌صورت منفرد یا ترکیبی صورت می‌گیرد. در مورد استفاده از اینترنت، این نظارت‌ها یا امکان ندارد و یا به ‌قدر کافی کاربرد ندارد؛ درنتیجه مشکل آسیب‌های اخلاقی اینترنت، ابعاد بااهمیتی پیدا می‌کند (رسولی و آزاد مجد، 1392، 91).

روش تحقیق

روش این پژوهش، توصیفی- تحلیلی است و از راه فیش‌برداری، یادداشت‌برداری و همچنین جستجو در پایگاه‌ها و منابع اطلاعات علمی اینترنتی گردآوری‌شده است. ابتدا اطلاعات لازم گردآوری می‌شود و سپس به تفسیر اطلاعات جمع‌آوری‌شده پرداخته می‌شود. در مرحله بعد، اطلاعات گردآوری‌شده، طبقه‌بندی و خلاصه‌بندی می‌شوند، آن‌گاه تشابهات و تفاوت‌ها مورد بررسی قرار گرفته و به پرسش‌های پژوهش پاسخ داده می‌شود.

ابزاری که در این پژوهش برای گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرار گرفته، روش سندکاوی است. بر این اساس، کلیة کتاب‌ها، مدارک، اسناد، پایگاه‌ها، مقاله‌ها و پژوهش‌های در دسترس پژوهشگران که به بررسی این مفاهیم پرداخته‌اند، مورد مطالعه قرار گرفته و از آنها فیش‌برداری شده است.

اهمیت و ضرورت

ظهور پدیده‌ای به نام اینترنت، گردش اطلاعات را در سطح جهان افزایش داده است. تا اواسط دهه 90 بیشتر شبکه‌های اجتماعی به اینترنت منتقل شدند. پیدایی صور نوین ارتباط در شبکه‌های بزرگ رایانه‌ای، زمینه‌ساز فضاهای اجتماعی جدید شده و مجموعه گسترده‌ای از اجتماعات مجازی را به وجود آورده است؛ فضای بدون مرزی که روابط اجتماعی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. بدین‌سان فن‌آوری‌های نوین اطلاعات، اقصی نقاط عالم را در شبکه‌های جهانی ساخته شده از ابزارها به یکدیگر پیوند داده و ارتباطات رایانه‌ای، مجموعه گسترده‌ای از اجتماعات مجازی را به وجود آورده است (دوران، 1381، 31).

اینترنت شبکة گستردة جهانی است که شبکه‌های مختلف رایانه را در اندازه‌های متعدد و حتی رایانه‌های شخصی را با استفاده از سخت‌افزار و نرم‌افزارهای گوناگون و با قراردادهای ارتباطی به یکدیگر متصل می‌کند. این شبکه جهانی از طریق خطوط تلفن، رایانه‌های شخصی و شبکه‌های رایانه‌ای به یکدیگر متصل می‌شود و با اختصاص نشانی‌های الکترونیکی مشخص به هر یک از آنها، برقراری ارتباط سریع و گسترده را میان کل کسانی که به شبکه متصل هستند، فراهم می‌کند و تبادل اطلاعات میان آنان را به‌صورت متن، صدا، تصویر و فیلم میسر می‌سازد (دهقان، 1384، 285).

صادقیان (1384)، معتقد است که با توجه به اهمیت فضای مجازی در توسعه جوامع، در جامعه ما نیز در سال‌های اخیر به فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات توجه زیادی شده است؛ ولی در این رابطه، آسیب‌های جدی وجود دارد که باید به ریشه‌یابی آن پرداخت. "کشور ما از نظر بهره‌مندی از اینترنت در بین 187 کشور جهان، رتبه 87 را دارد که بر اساس طبقه‌بندی اتحادیه جهانی مخابرات جزء کشورهای متوسط به شمار می‌رود. 35 درصد استفاده‌کنندگان اینترنت را قشر جوان تشکیل می‌دهند و میانگین صرف شده برای اینترنت 52 دقیقه در هفته است".

به گفته ستارزاده (1386)، شبکه‌های دوست‌یابی در کشور ما به‌سرعت در میان جوانان ایرانی محبوب شده است و "ایرانی‌ها رتبه سوم را در این شبکه‌ها کسب کرده‌اند". فرهنگ رسانه‌ای اینترنت، فضای ذهنی جوانان را اشغال کرده و از آن مهم‌تر، نمایانگر نقش خانواده در کنار این ابررسانه است که والدین روی فرزندان خود تا چه حد کنترل تربیتی و نظارت اخلاقی دارند. بروز آسیب‌های نوظهور می‌تواند زمینه‌ساز نوع جدیدی از آسیب‌های اخلاقی، اجتماعی و روانی باشد. به همین دلیل، برنامه‌ریزی برای شناسایی، پیشگیری و کاهش آسیب‌های نوظهور، لازم و ضروری می‌نماید. آسیب‌های نوظهور، آسیب‌های مرتبط با فن‌آوری‌های جدید است که آسیب‌های ناشی از استفاده از ماهواره، بازی‌های رایانه‌ای، تلفن همراه و اینترنت می‌توانند در این مجموعه قرار گیرند. در این مقاله سعی شده است تا به آسیب‌های اخلاقی اینترنت بر خانواده پرداخته و برای رفع این‌گونه معضلات پیشنهاد‌هایی ارائه شود.

ضرورت پژوهش حاضر را می‌توان از دو جنبة نظری و کاربردی مورد بررسی قرار داد. از جنبه نظری با توجه به ماهیت فرهنگی، آموزشی، سرگرمی و اجتماعی فن‌آوری‌های ارتباطات و اطلاعات، اینترنت اثرات زیادی بر زندگی فردی دارد؛ بنابراین ضرورت پژوهش در قالب یک الگوی عملی احساس می‌شود که بتوان میزان این اثرات را بر متغیرهای فردی، اجتماعی و فرهنگی سنجید. از جنبة کاربردی، میزان دسترسی اعضاء خانواده به اینترنت و نوع استفاده‌ای که از اینترنت دارند در تربیت دینی آنها، دارای اهمیت است. به‌رغم اینکه کاربران اینترنت تحتِ‌تأثیر ارزش‌های فرهنگی موجود در محیط مجازی هستند، معلمان آنها نیز می‌توانند بر تغییر یا اصلاح این باورها تأثیرگذار باشند.

پیشینه پژوهش

بزرگواری (1388)، بیان می‌کند که جذابیت‌ها، قابلیت‌ها و ویژگی‌های خاص فضای مجازی، آن را به محیطی برای تعاملات اجتماعی مبدل کرده است. جهان مجازی، شکل دیگری از جهان واقعی است؛ بنابراین، این دو جهان دارای عناصر اولیه مشترک هستند. پس اصول حاکم و مهارت‌های فنی و رفتاری، لازمة تعامل در این محیط‌ها است. قطعاً نداشتن رفتار مناسب و هنجارمند و از همه مهم‌تر، اخلاقمند، ارتباط میان افراد را دچار چالش خواهد کرد.

زی هو و جاناتان جی (2002)، تأثیر اینترنت را در زمینه اجتماعی از سه بعد کارکرد خانواده، فعالیت‌های اوقات فراغت، آزادی‌های مدنی و پنهان‌کاری مورد بررسی قرار دادند. در مورد کارکرد خانواده، فعالیت با اعضای خانواده است که بین استفاده‌کنندگان تفاوت معناداری به وجود می‌آورد. در مورد اوقات فراغت، سه متغیری از پنج متغیر که مربوط به رومه خواندن، گوش دادن به رادیو و تماشای تلویزیون است، ارتباط با دوستان، در بین استفاده‌کنندگان و کسانی که از اینترنت استفاده نمی‌کنند تفاوت معناداری وجود دارد. عوامل مؤثر بر آزادی‌های مدنی مربوط به خشونت و محتوای وقیح آن و به‌دست آوردن نوع دوستان است که در بین استفاده‌کنندگان و عدم استفاده‌کنندگان تفاوت معناداری به وجود آورده است. در این تحقیق آنچه برای ما اهمیت دارد تأثیر اینترنت بر کم شدن فعالیت و مشارکت در درون خانواده است (جاناتان، 2002؛ به نقل از رضایی قادی، 1390، 26).

کرمشایی و همکاران (1390)، مشکل اعتیاد اینترنتی را از عوارض زندگی در دنیای متمدن دانسته‌اند و در پژوهش آنها تفاوت میانگین اعتیاد به اینترنت در بین پاسخگویان دختر و پسر معنادار بود. بدین‌صورت که میانگین اعتیاد به اینترنت در بین پاسخگویان دختر، بیشتر از پسر بود. همچنین 38 درصد از پاسخگویان در معرض ریسک اعتیاد اینترنتی قرار داشتند. نیسی و مدحج (1390)، توسعه و پیشرفت کسب‌وکار در فضای مجازی را بیش از هر چیز، معلول وجود فضای ایمن و مصون از تعدی دانسته‌اند. با توجه به ناشناس بودن کاربران و سهولت استفاده از اینترنت، حق مصون بودن حریم خصوصی و داده‌های شخصی در فضای مجازی به یکی از چالش‌انگیز‌ترین مسائل حقوق بشر تبدیل شده است؛ زیرا به حریم خصوصی افراد، به‌سرعت افزایش‌یافته است. جعفری (1390)، فضای مجازی را به‌عنوان یکی از ویژگی‌های زندگی مدرن تعریف کرده است که همانند هر پدیده‌ای که منافع و اثرات مثبتی بر زندگی بشر دارد، دارای جنبه‌های منفی و ویرانگری نیز هست. امروزه ابزارهای فن‌آوری نوینی مانند شبکه‌های رایانه‌ای و اینترنت به افقی تازه بر اعمال خشونت تروریست‌ها بر ضد امنیت اجتماعی در فضایی گسترده و بدون مرز تبدیل شده‌اند.

یاسمی‌نژاد و همکاران (1390)، در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که فضای مجازی می‌تواند امنیت اجتماعی را مورد تهدید قرار دهد؛ زیرا با وجود اینکه می‌تواند به‌عنوان ابزاری قدرتمند در عرصة اطلاع‌رسانی بکار گرفته شود اما گاهی از آن به‌عنوان انفجار اطلاعات هم نام برده می‌شود؛ ولی این فن‌آوری مدرن با تمام فوایدی که دارد، تهدیدها و خطرهایی نیز برای جامعه و بشر داشته است. به‌طوری‌ که امروزه بخش عمده‌ای از جرائم مربوط به حوزة کامپیوتر، اینترنت و فضای مجازی است که امنیت اجتماعی را هدف قرار داده‌اند.

آسیب‌های اخلاقی فضای سایبر(اینترنت) در تربیت دینی فرزندان

یکی از بزرگ‌ترین مسائل اجتماعی که جوامع امروزی به آن مبتلا هستند، ضعف بنیاد خانواده است. از آنجایی ‌که مشکلات خانواده‌ها به‌صورت ناهنجاری‌های اجتماعی بروز می‌کند خانواده و سلامت آن از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. یکی از زمینه‌های اصلی در بروز مشکلات خانوادگی و اصولاً نیتی از زندگی مشترک، فضای مجازی است که تحت‌تأثیر تولیدات رسانه‌ای به وجود آمده و باعث آن شده تا سطح توقع و ء از زندگی‌های مشترک را به‌ویژه در میان نسل جوان بالا ببرد. برخی از آسیب‌های اخلاقی اینترنت در تربیت دینی فرزندان عبارت‌اند از:

الف) تعارض ارزش‌ها

زنجانی‌زاده (1384)، در این رابطه بیان می‌کند که تغییرات فن‌آورانه ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی را تحت‌تأثیر خود قرار داده است. یکی از چالش‌های فرا‌روی فرهنگ‌ها، برخورد با این پدیده است؛ چون اساساً ورود اینترنت همراه با ارزش‌های غربی، چالش‌های جدیدی را در کشورهای دیگر به وجود آورده است. از آنجایی ‌که برخی از عناصر موجود در این پدیده مغایر با فرهنگ خودی (ارزش‌های اسلامی- ایرانی) است، پس می‌توان گفت اینترنت می‌تواند آسیب‌های اخلاقی زیادی برای خانواده به همراه داشته باشد. مثلاً ورود اینترنت در حوزه خانواده موجب تغییر نظام ارزشی در خانواده‌ها می‌شود. در یک مطالعه تجربی نشان داده شد که استفاده جوانان از اینترنت موجب کاهش ارزش‌های خانواده می‌شود.

ب) بازداری‌زدایی

گمنامی و نامرئی بودن کاربران، یکی دیگر از ویژگی‌های روابط اینترنتی است که موجب پیدایش آسیب‌های جدی اخلاقی و روانی می‌گردد. در فضای سایبر شخص می‌تواند هر نقابی را بر خود بپوشاند و بدین‌وسیله هر چه می‌خواهد، بگوید و هر کاری که می‌خواهد انجام دهد، بدون اینکه ترس از شناسایی و رسوا شدن را داشته باشد. این ویژگی موجب کاهش خویشتن‌داری و بازدارندگی کاربران در برابر اعمال ناهنجار اخلاقی و ضداجتماعی خواهد شد. هدف از اجرای بسیاری از این مجازات‌ها در سطح جوامع، ایجاد حس بازدارندگی در میان افراد جامعه به‌ویژه مجرمان و افراد دارای حالت خطرناک است. این صفت روانی به سبب ظرفیت بالای ارتکاب جرم در فضای سایبر کاهش پیدا کرده و موجب ارتکاب گستردة برخی جرائم به‌ویژه جرائم سایبری و جرائم جنسی مجازی شده است. چنانچه این صفت در نهاد افراد جامعه کم‌رنگ شود، احساس بازدارندگی در افراد کاهش می‌یابد. چه‌بسا در کثرت ارتکاب جرائم میان مردمی تأثیر به‌سزایی بگذارد (صادقی، 1389، 16).

ج) اعتیاد به اینترنت

یکی از آسیب‌های اینترنت، اعتیاد به آن است؛ به‌طوری‌که "از میان 47 میلیون نفر استفاده‌کننده از اینترنت در آمریکا 2 تا 5 میلیون نفر دچار اعتیاد اینترنتی شده‌اند و با معضلات زیادی گریبان‌گیر هستند" (اکبری، 1390، 158). در جامعه ما نیز با گسترش روزافزون اینترنت شاهد این مسئله هستیم. نتیجه تحقیقات انجام‌شده توسط بیابان‌گرد (1387)، در کشور نشان می‌دهد که "بیشترین استفاده‌کنندگان از اینترنت جوانان هستند و 35 درصد از آنها به دلیل حضور در چت‌روم، 28 درصد برای بازی‌های اینترنتی، 30 درصد به‌منظور چک کردن پست الکترونیکی و 25 درصد نیز به دلیل جستجو، در شبکه جهانی هستند". اعتیاد به اینترنت می‌تواند مشکلات جدی تحصیلی و خانوادگی برای مخاطبان به وجود آورد. اگر استفاده‌کنندگان از اینترنت نتوانند به مدت یک ماه دوری از اینترنت را تحمل کنند در معرض خطر اعتیاد به آن قرار دارند. متأسفانه ما شاهد این پدیده در میان جوانان هستیم، به‌طوری‌که برخی از جوانان، شب‌ها را تا صبح با اینترنت می‌گذرانند و تمام صبح را خواب هستند و این مسئله آغازگر آسیب‌های متعدد دیگری نیز می‌شود. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به آسیب‌های خانوادگی، ارتباطی، عاطفی، روانی، جسمی و اقتصادی اشاره کرد.

صادقی (1389)، معتقد است که نبود روابط پایدار و صمیمی با دیگران، نداشتن اعتمادبه‌نفس و به‌طورکلی شکست در عرصه‌های گوناگون زندگی، زمینه را برای اعتیاد افراد به اینترنت فراهم می‌کند. پیامدهای اعتیاد به اینترنت و حتی کار زیاد با اینترنت که در حد اعتیاد نباشد، نتایج و پیامدهای زیان‌بخشی برای فرد و جامعه در پی داشته و آسیب‌های شدید جسمانی، مالی، خانوادگی، اخلاقی، اجتماعی و روانی را به همراه دارد. افزون بر کناره‌گیری اجتماعی، یکی دیگر از پیامدهای اعتیاد اینترنتی، مشکلات خانوادگی و تأثیر آن بر روابط شویی، والدین و فرزندان است. آمار نشان می‌دهد که اعتیاد به اینترنت ممکن است به فروپاشی خانواده و طلاق منجر شود.

د) بحران هویت و اختلال در شکل‌گیری شخصیت

عناصر سه‌گانه هویت، یعنی: شخص، فرهنگ و جامعه، هر یک در تکوین شخصیت فرد نقش مهمى را ایفا مى‏کنند. هویت شخصى، ویژگى بى‏همتاى فرد را تشکیل مى‏دهد. هویت اجتماعى در پیوند با گروه‏ها و اجتماعات مختلف قرار گرفته و شکل‌گیری آن، متأثر از ایشان است؛ و درنهایت، هویت فرهنگی، بر گرفته از باورهایی است که در عمق وجود فرد به‌واسطه تعامل او با محیط پیرامون و آموزه‌های آن، از بدو تولد تا کهنسالی جای گرفته است. از آنجا که فضای سایبری، صحنه‌ای فرهنگى و اجتماعى است که فرد خود را در موقعیت‏هاى متنوع، نقش‏ها و سبک‏هاى زندگى قرار می‌دهد، خود زمینه‌ای است برای آسیب‌پذیری شخصیت کاربر که درنتیجه، موجب چند‌شخصیتی شدن کاربر خواهد شد. در فضای سایبر بیش از آن‌که هویت ظاهری فرد مطرح شود، درون‌مایه‌های افراد بروز می‌کند. هر کس درصدد بیان اندیشه‌ها و علاقه‌مندی‌های خویش است. مطرح نشدن هویت شخصی و مشخصات فردی در اینترنت، موجب تقویت شخصیت‌های چندگانه و رشد و استحکام آن می‌شود. جوانان در این محیط از آسیب‌پذیری بیشتری برخوردارند و به‌ویژه در دورانی که هویت آنان شکل می‌گیرد، این خطر پررنگ‌تر می‌شود. با امکانات و گزینه‏هاى فراوانى که رسانه‏هاى عمومى، ازجمله اینترنت در اختیار جوانان مى‏گذارند، آنان دائماً با محرک‏هاى جدید و انواع مختلف رفتار آشنا مى‏شوند. چنین فضایى هویت نامشخص و پیوسته متحولى را می‌آفریند، یعنی "اینترنت یک صحنه اجتماعی است که فرد را در موقعیت‌های متنوع نقش‌ها و سبک‌های زندگی قرار می‌دهد و از آن تأثیر می‌پذیرد" (اکبری، 1390، 162).

به گفته صبوری خسروشاهی (1386)، واقعیت این است که از نظر صاحب‌نظران جامعه‌شناسی، شکل‌گیری هویت افراد تحت‌تأثیر منابع گوناگونی است. عمده‌ترین این منابع، خانواده، رسانه‌های گروهی مانند اینترنت، مدرسه و گروه همسالان است. "از میان رسانه‌های گروهی، فضای مجازی با توجه به گستره نفوذ و فراگیری آن اهمیت ویژه‌ای یافته‌ است. گسترش فضای مجازی موجب شده است که شکل‌گیری نظام شخصی و هویت افراد تحت‌تأثیر عوامل متعدد و گاه متعارض قرار گیرد".

ه) شکاف نسل‌ها

اینترنت، شکاف میان نسل‌ها را بیشتر کرده و اکنون شکاف میان نسل دوم و سوم علاقه‌مند به اینترنت نیز آشکارشده است؛ به‌گونه‌ای که هیچ‌یک زبان دیگری را نمی‌فهمند. امروزه با ورود وسایل و فن‌آوری‌های جدید به عرصه خانواده‌ها، شاهد این هستیم که والدین و فرزندان ساعت‌های متمادی در کنار یکدیگر می‌نشینند، بدون آنکه حرفی برای گفتن داشته باشند. ما دیگر نشانه‌ها کمتری از آن نوع خانواده‌هایی داریم که والدین و فرزندان دور هم نشسته و درباره موضوعات مختلف خانوادگی و کاری با هم گفت‌وگو کرده و نظرات همدیگر را راجع به موضوعات مختلف جویا شوند. در شرایط فعلی، روابط موجود میان والدین و فرزندان به سردی گرائیده و دو نسل به دلیل داشتن تفاوت‌های اجتماعی و تجربه‌های زیستی مختلف، زندگی را از دیدگاه خود نگریسته و مطابق با بینش خود آن را تفسیر می‌کنند. نسل دیروز (والدین) احساس دانایی و باتجربگی می‌کند و نسل امروز (فرزندان) که خواهان تطابق با پیشرفت‌های روز است، در برابر آنها واکنش نشان می‌دهد و چون از پس منطق و نصیحت‌های ریشه‌دار و سرشار از تجربه آنها برنمی‌آید به لجبازی روی می‌‌آورد (رحیمی، 1390، 18).

امروزه سرعت فن‌آوری، شکاف بین نسل فرزندان و والدینشان را بسط داده است. بر اساس اظهارات معاون سازمان بهزیستی کشور، میزان گفت‌وگو در بین اعضای خانواده در کشور، تنها حدود 30 دقیقه است که این می‌تواند آسیب‌زا باشد. فرزندان در مقایسه با والدین، باوجوداینکه در یک فضای فرهنگی زندگی می‌کنند اطلاعات، گرایش‌ها و رفتارهای متفاوتی دارند، عوامل متعددی بر این پدیده تأثیرگذارند و این شکاف را روز‌به‌روز بیشتر می‌کنند. سرعت تحولات و بسط ارتباطات با جهان توسعه‌یافته، توجه بیشتر جوانان به برنامه‌های جهانی‌شدن فرهنگ، رسانه‌ها، گسترش روزافزون انجمن‌ها و کانون‌هایی غیر از کانون خانواده برای پیوستن و تعلق یافتن جوانان به آنها و غیره، از آن جمله است (همان، 19).

و) انحرافات اخلاقی و جنسی

ازجمله آثار مخرب فضای سایبر، به وجود آمدن انحرافات و اختلالات جنسی است. اینترنت به دلیل رویکرد آزاداندیشی در روابط جنسی از سوی دارندگان اصلی آن (غرب و به‌ویژه آمریکا) و نگرش تجاری نسبت به مسائل، موجب پدید آمدن پدیده شومی به نام هرزه‌نگاری و هنر پلید و رواج سرسام‌آور آن شده است. این پدیده، مرزهای اخلاقی را درهم می‌شکند و تهدیدی برای فرهنگ‌ها به‌ویژه فرهنگ‌های دینی همچون فرهنگ اسلامی است. اصولاً هرزه‌نگاری به‌عنوان نمایش تصویری و یا کلامی رفتارهای جنسی است که با هدف ی خواسته‌های جنسی دیگران تعریف می‌شود. این‌گونه مطالب و تصاویر که در پی تحریک جنسی دیگران عرضه می‌شود، معمولاً به ی غیرطبیعی جنسی مراجعه‌کنندگان می‌انجامد. نکته دیگر اینکه رجوع به اینترنت برای دسترسی به مطالب مستهجن صرفاً به افراد نابهنجار خلاصه نمی‌شود و حجم قابل توجهی از مراجعان را افراد طبیعی تشکیل می‌دهند. در این عرصه، بیشترین خطر متوجه کودکان و نوجوانان است. لاسر پس از پژوهشی که دراین‌باره انجام داد با اشاره به پیامدهای منفی هرزه‌نگاری بر بهداشت روانی می‌گوید: این امکان وجود دارد که کودک یا نوجوان به‌واسطة دیدن مطالب و تصویرهای مستهجن، رفتارهای جنسی از خود بروز دهند. در مورد بزرگسالان نیز هرزه‌نگاری اینترنتی می‌تواند به بروز رفتارهای جنسی نامعقول و یا گاهی اعتیاد جنسی بینجامد». اصولاً اینترنت به جوی دامن زده است که در سایة ویژگی‌های خاص خود به‌تدریج به شکل‌گیری ناهنجاری‌های جنسی در کاربران خود می‌انجامد (صادقی، 1389، 17).

اینترنت به دلیل تسهیل ایجاد روابط دوستانه و عاشقانه، در زمینه‌های غیراخلاقی بسیار موردِ توجه قرارگرفته، تا جایی که اینترنت موجب سهولت خیانت در روابط شویی و ایجاد روابط نامشروع می‌شود. درزمینه سوءاستفاده‌های جنسی نیز در سال 1999 گردهمایی جهانی تحتِ عنوان "کارشناسی برای حمایت کودکان در برابر سوءاستفاده جنسی از طریق اینترنت" برگزار شد که منجر به صدور قطعنامه‌ای شد که در آن آمده است "هرچه اینترنت بیشتر توسعه پیدا کند، کودکان بیشتر در معرض محتویات خطرناک آن قرار خواهند گرفت. فعالیت‌های محرمانه مربوط به فحشای کودکان و و‌گرافی که از طریق اینترنت مورد استفاده واقع می‌شود، اکنون از مسائل حاد به شمار می‌رود" (اکبری، 1390، 163).

ز) افسردگی و انزوای فردی و اجتماعی

شجاعی (1387) بیان می‌کند که امروزه اینترنت در زندگی اجتماعی، جای دوستان و نزدیکان را گرفته و در حقیقت جایگزین روابط دوستانه و فامیلی شده است. افرادی که ساعت‌ها وقت خود را در سایت‌های اینترنتی می‌گذرانند بسیاری از ارزش‌های اجتماعی را زیر پا می‌نهند. چراکه فرد، فعالیت‌های اجتماعی خود را کنار گذاشته و به فعالیت‌های فردی روی می‌آورد. "نتایج پژوهش شاندیز نشان داد که استفاده زیاد از اینترنت با پیوند ضعیف اجتماعی مرتبط است. برعکس کاربرانی که از اینترنت کمتر استفاده می‌کنند، به‌طور عمده‌ای با والدین و دوستانشان ارتباط بیشتری دارند". بررسی محققان نشان می‌دهد شاید هیچ‌گاه کاربران اینترنت از افسردگی و انزوای اجتماعی خود آگاه نباشند و در صورت آگاهی، آن را تأیید نکنند؛ اما ماهیت کار با اینترنت چنان است که فرد را در خود غرق می‌کند. پژوهش‌های انجام شده حاکی از آن است که دنیای اجتماعی در آینده، دنیای منزوی باشد؛ چراکه اینترنت با توجه به رشدی که دارد و جذابیت‌های کاذبی که برای نوجوانان ایجاد می‌کند آنها را به خود معتاد ساخته و جانشین والدین می‌شود.

به گفته شجاعی (1387)، کاربران، بیشتر ترجیح می‌دهند در محیطی آرام و خلوت، از اینترنت استفاده کنند تا هم با تمرکز و سرعت بیشتر، از اتصال‌های طولانی‌مدت جلوگیری کرده و هم هزینه‌های حاصل از آن را کاهش دهند؛ اما این نوع خلوت‌گزینی در طولانی‌مدت، برخی مشکلات روانی، مانند گوشه‌گیری و درنهایت افسردگی را در پی دارد. کیسلر و همکارانش معتقدند: بسیاری از روان‌شناسان این نگرانی را داشته‌اند که آسانی ارتباط‌های اینترنتی، چه‌بسا افراد را وا می‌دارد تا آنان زمان بیشتری را به تنهایی بگذرانند و به‌صورت آنلاین با غریبه‌ها صحبت کنند، همچنین با برقراری ارتباط سطحی، این کارها را به قیمت از دست دادن گفت‌وگوهای رودررو و ارتباط‌های فامیلی و دوستانه انجام دهند. بنا به برخی پژوهش‌های پیمایشی، ارتباط‌های اجتماعی از طریق اینترنت، ضعیف‌تر از ارتباط‌های واقعی است و در درازمدت، به انزوای اجتماعی فرد می‌انجامد.

راهکارهای جلوگیری از آسیب‌های اخلاقی فضای مجازی در تربیت دینی

افراد باید برای ورود به دنیای مجازی، اطلاعات کافی در اختیار داشته باشند تا دچار مشکلات مالی و اجتماعی نشوند. ارتباطات سالم در فضای مجازی و وم هشیاری جوانان و خانواده نسبت به تهدیدات فضای سایبری در درجة نخستِ اولویت قرار دارد. پیشگیری از آسیب‌های اخلاقی - اجتماعی و توجه والدین به رفتار فرزندان بسیار مهم است و برای جلوگیری از فروپاشی خانواده‌ها، والدین باید تا حدودی به فن‌آوری‌های روز دنیا مسلط باشند و بدانند که تغییر در رفتار فرزندان به معنای ایجاد تغییر در طرز فکر آن‌ها است و هنگامی‌که بنیان فکری و شخصیت آنها به‌صورت ناصحیح شکل گیرد، راه نفوذ شیادان نیز به حریم خصوصی افراد و محیط امن خانواده باز می‌شود. به‌منظور پیشگیری و کاهش آسیب‌های اخلاقی اینترنت بر خانواده، راهکارهایی مطرح‌شده‌اند که در صورت اجرای به‌موقع و مناسب می‌توانند ثمربخش واقع شوند که این راهکارها عبارت‌اند از:

  1. برگزاری جلسات آموزشی از سوی مصادر فرهنگی در شهرستان‌ها به‌منظور آشنا نمودن و اطلاع‌رسانی به والدین در مورد فن‌آوری‌های جدید به‌ویژه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی؛
  2. برگزاری کلاس‌های آموزشی در مدارس جهت آگاهی دادن به نوجوانان و جوانان در مورد مزایا و معایب فن‌آوری‌های جدید و نحوة استفادة صحیح از آنها؛
  3. وضع قوانین سخت‌گیرانه‌تر، جهت برخورد با مجرمان جرائم اینترنتی و اجرایی نمودن این قوانین؛
  4. آگاهی و هوشیاری پلیس سایبری در مورد انواع جدید جرائم رایانه‌ای و اقدام در جهت ناکارآمد کردن دسیسه‌های دشمنان در این زمینه؛
  5. آگهی‌های آموزنده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در رادیو و تلویزیون در جهت افزایش آگاهی خانواده‌ها دربارة خطرات ناشی از اینترنت؛
  6. گذراندن اوقات بیشتری با فرزندان در فضای بیرون از خانه به‌طوری ‌که فرزندان از نظر عاطفی، احساس خلأ نکنند و جهت جبران این کمبود به فضای مجازی پناه نبرند؛
  7. پخش برنامه‌های کوتاه آموزشی درباره مزایا و معایب اینترنت از زبان ورزشکاران و هنرمندان محبوبی که عموماً جوانان آنها را الگوی خود قرار می‌دهند؛
  8. طراحی بازی‌های رایانه‌ای به‌گونه‌ای که در آنها انواع خطرات موجود در فضای مجازی و راهکارهایی جهت آشنایی و مقابله با آنها تعبیه ‌شده است؛
  9. طراحی و تدوین بخشی از کتاب‌های درسی در ارتباط با آشنایی دانش‌آموزان با فن‌آوری‌های جدید اینترنت و خطرات بالقوه‌ی آنها؛
  10. با توجه به اینکه فضای مجازی بسیار گسترده است و افراد می‌توانند از هر گوشه دنیا به یکدیگر پیام ارسال نمایند، این امکان وجود دارد که مجرم و قربانی، هر یک در کشوری متفاوت ساکن باشند؛ لذا ضروری است تا یک هماهنگی بین‌المللی میان پلیس سایبری تمامی کشورهای برخوردار از این فن‌آوری صورت گیرد تا در صورت امکان، جلوی ارتکاب جرم ‌گرفته شود یا پس از ارتکاب امکان، بازداشت و مجازات مجرم، سریع‌تر و آسان‌تر صورت گیرد؛
  11. ساخت و پخش فیلم‌ها و زنجیره‌هایی با موضوع اینترنت و مزایا و معایب آن؛
  12. استفاده از آموزه‌های دینی از جمله امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر به‌عنوان نوعی کنترل اجتماعی توسط هر شخص.
  13. هنجار‌سازی مثبت و ترویج فرهنگ استفاده از اینترنت و فضای مجازی.

در مجموع لازم است تا همه افراد جامعه به‌ویژه کارشناسان، معلمان و والدین دست‌به‌دست هم دهند تا از بروز حوادث تلخ و ناگوار در کشور جلوگیری شود (ابراهیم‌پور‌کومله و خزایی، 1391، 11).

جمع‌بندی

با توجه به آنچه گذشت، فضای سایبر(اینترنت) در کنار دست آورد‌ها و کاربردهای انکارناپذیر و مثبتی که در زمینه‌های گوناگون دارد، پیامد نامطلوبی نیز به همراه دارد که باید مورد توجه والدین، مربیان و همه مسئولان امر تعلیم و تربیت و برنامه‌ریزان فرهنگی جامعه قرار گیرد.

حریم خصوصی افراد آن‌قدر اهمیت دارد که احترام به آن در قرن حاضر از مرزهای سنتی دین و اخلاق فراتر رفته و در بیشتر کشورهای جهان ضمانت قانونی پیدا کرده است؛ اما شئون انسانی و اهمیت حفظ آن در فضای مجازی و امنیت اطلاعات مبادله‌شده با چالش‌هایی مواجه شده و سلامت اخلاقی و حتی جسمانی کودکان و نوجوانان در جامعه به مخاطره افتاده است. اکثر والدین نیز به دلیل عدم آشنایی با اینترنت و ظرفیت‌های آن و شبکه‌های اجتماعی فضای مجازی و فن‌آوری نوین ارتباطی، از رفتارهای آنلاین فرزندانشان در فضای مجازی اطلاعی ندارند. همین مسئله راه را برای صیادان اینترنتی باز می‌کند تا راحت‌تر بتوانند وارد حریم خصوصی خانواده شوند.

اینترنت ابزاری مناسب برای توسعة افکار و اندیشه‌های بشری محسوب می‌شود به شرط آنکه در راه صحیح استفاده شود. افراد باید برای ورود به دنیای مجازی، اطلاعات کافی در اختیار داشته باشند تا دچار مشکلات اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی نشوند. ارتباطات سالم در فضای مجازی و وم هوشیاری جوانان و خانواده‌ها نسبت به تهدیدات فضای سایبری در درجة نخست اولویت قرار دارد. پیشگیری از آسیب‌های اخلاقی و اجتماعی و توجه والدین به رفتار فرزندان بسیار مهم است و برای جلوگیری از فروپاشی خانواده‌ها، والدین باید تا حدودی به فن‌آوری‌های روز دنیا مسلط باشند و بدانند که تغییر در رفتار فرزندان به معنای ایجاد تغییر در طرز فکر آنهاست و هنگامی‌که بنیان فکری و شخصیت آنها به‌صورت ناصحیح شکل گیرد، راه نفوذ شیادان به حریم خصوصی افراد و محیط امن خانواده باز می‌شود؛ لذا چنانچه خانواده‌ها نسبت به شیوه‌های جدید ارتباط فرزندان، خودآگاهی و شناخت کافی و لازم را داشته باشند، از بروز بسیاری از آسیب‌ها جلوگیری به عمل می‌آید.

اینترنت به‌خودی‌خود، ابزاری بی‌طرف و خنثی است؛ اما اینکه اکنون مردم چگونه از آن استفاده می‌کنند، تعیین‌کننده است. اگر استفاده مناسب و مثبت باشد، در جهت توسعه جامعه حرکت خواهد کرد، وگرنه مشکلات عمده‌ای را برای خانواده و اعضاء آن به وجود می‌آورد؛ به‌عبارت‌دیگر، شبکه جهانی اینترنت یک شبکه اطلاعاتی سریع با منابع بی‌شمار است که استفاده نادرست و بیش‌ازحد از آن در بین برخی از افراد و غرق شدن در دنیای رایانه و جدایی از دنیای واقعی، فواید آن را به آسیب تبدیل می‌کند. به‌طوری ‌که هم‌اکنون استفاده نادرست از این ابزار در میان کاربران، در جوامع پیشرفته چنان گسترش‌یافته است که از آن به‌عنوان یک بیماری مدرن نام می‌برند که محصول عصر ارتباطات و انقلاب رایانه‌ای است.

باید دانست که فیلتر کردن هرچند لازم است و به طور موقت می‌تواند جلوی سوءاستفاده از اینترنت را بگیرد، ولی آنچه در شرایط کنونی لازم است و باید دولت روی آن سرمایه‌گذاری کند، ایمن‌سازی، تقویت باورهای دینی و بارور کردن روحیه تقوا و خودداری است. تنها در این صورت است که فرهنگ استفاده درست از اینترنت در جامعه نهادینه و از آسیب‌های اخلاقی آن جلوگیری می‌شود.

برای جلوگیری از آثار و پیامدهای منفی فضای اینترنت در تربیت دینی فرزندان، به والدین پیشنهاد می‌شود:

  1. بر نحوه استفاده فرزندان از اینترنت، نظارت فعال داشته باشند؛
  2. همراه با کودکان از اینترنت استفاده نمایند و درباره مطالب آن با آنها صحبت کنند؛
  3. کودکان را تشویق کنند که از میان انواع موضوعات و مطالب موجود در اینترنت، دست به انتخاب صحیح بزنند؛
  4. محدود کردن استفاده از اینترنت را برای کودکان در نظر داشته باشند؛
  5. از قرار دادن رایانه در اتاق‌های شخصی فرزندان و پشت درهای بسته بپرهیزند؛
  6. مسئولان و نهادهای فرهنگی – اجتماعی نیز وظیفه دارند فرهنگ استفادة درست و سالم از اینترنت را به افراد جامعه به‌ویژه جوانان و نوجوانان که بیشتر در معرض آسیب‌های اخلاقی اینترنت هستند، آموزش دهند.

 

--------------------------------------------------------------------

منابع

  1. ابراهیم‌پور کومله، سمیرا و خزایی، کامیان؛ آسیب‌های نوپدید، شبکه‌های اجتماعی مجازی در کمین خانوادة ایرانی» نخستین کنگره ملی فضای مجازی و آسیب‌های اجتماعی نوپدید، آذر 1391، 14- 1.
  2. اکبری، ابوالقاسم و اکبری، مینا؛ آسیب‌شناسی اجتماعی؛ تهران: انتشارات رشد و توسعه، 1390.
  3. بزرگواری، رسول. واگذاری چیستی اخلاق در شهر الکترونیکی»؛ دومین کنفرانس بی المللی شهر الکترونیک، 1388.
  4. پور طهماسبی، سیاوش و پورطهماسبی، سعید؛ رویکردهای اسلامی در بهره‌گیری از رسانه‌های پست‌مدرن در تربیت دینی»؛ پژوهش‌نامه تربیت تبلیغی، سال اول، شماره دوم، زمستان: 1391، 180- 147.
  5. ثنایی، باقر؛ آسیب‌شناسی خانواده»؛ نشریه پژوهشی تربیت، سال اول، شماره 3، 1379.
  6. حسینی، سید علی‌اکبر؛ تعلیم و تربیت اسلامی؛ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  7. دوران، بهزاد؛ تأثیر فضای سایبرنیک بر هویت اجتماعی؛ رساله دکتری جامعه‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، 1381.
  8. رحیمی، علیرضا؛ تعلیم و تربیت دینی، معرفی یک رویکرد بصیرت‌گرا»؛ نشریه رشد آموزش ابتدایی، شماره چهارم، 1383.
  9. رحیمی، محمد؛ عوامل اجتماعی مؤثر بر شکاف نسلی؛ مطالعه موردی شهر خلخال؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، 1390.
  10. رسولی، محمدرضا و آزاد مجد، افروشه؛ اعتیاد به اینترنت و اثرات ناشی از آن در بین دانش‌آموزان دوره متوسطه شهر تهران (دانش‌آموزان دبیرستانی منطقه 6 تهران)»؛ مجله علوم اجتماعی، شماره شصت‌وهفت، مهر 1392، 97-90.
  11. رضایی قادی، خدیجه؛ تأثیر اینترنت بر هویت؛ رساله دکتری رشته جامعه‌شناسی، دانشگاه آزاد تهران مرکز، 1390.
  12. زنجانی‌زاده، هما؛ بررسی تأثیر اینترنت بر ارزش‌های خانواده در بین دانش‌آموزان»؛ مجله انجمن جامعه‌شناسی ایران، دوره ششم، شماره 2، 1384.
  13. ستارزاده، داوود؛ بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر اعتیاد به اینترنت و پیامدهای آن»؛ فصلنامه تخصصی علوم اجتماعی، شماره چهاردهم، 1386.
  14. شریف‌زاده، حکیمه‌السادات؛ تلویزیون و تربیت دینی کودکان»؛ پژوهش‌نامه تربیت تبلیغی، سال اول، شماره دوم، زمستان: 1387، 142-91.
  15. شجاعی، محمدصادق؛ روان‌شناسی و آسیب‌شناسی اینترنت»؛ نشریه روانشناسی و دین، سال اول، شماره یک، بهار: 1387، 142- 115.
  16. شکربیگی، عالیه؛ رسانه، ن و مناسبات خانواده»؛ نشست انجمن جامعه‌شناسی ایران، 1391.
  17. صادقیان، عفت؛ تأثیر اینترنت بر کودکان و نوجوانان»؛ مجله الکترونیکی نما، تهران: شماره 4، 1384.
  18. صادقی، سید هادی؛ نقش خانواده در رویارویی با آسیب‌های اجتماعی جنگ نرم»؛ مجله پیوند، شماره 347، 1389، 17- 14.
  19. فراست، زهرا؛ بررسی و مقایسه‌ی منبع کنترل و رضایت شویی در بین ن شاغل (معلم) و خانه‌دار شهر تهران؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت‌معلم، 1381.
  20. کرمشایی، فائزه و دیگران؛ بررسی اعتیاد به اینترنت و فضاهای مجازی در بین جوانان و نوجوانان»؛ همایش ملی صنایع فرهنگی نقش آن در توسعة پایدار، 1390.
  21. کفاشی، مجید؛ آثار نظم و تضاد خانواده بر خشونت علیه کودکان»؛ فصلنامه پژوهش اجتماعی، سال سوم، شماره ششم، 1389.
  22. نیسی، جمیل و مد‌حج، نضال؛ بررسی حریم خصوصی و حمایت داده‌های محیط سایبری در مقررات کیفری ایران با نگاهی تطبیقی به مقررات کیفری کشورهای آلمان، انگلستان و ایتالیا»؛ همایش ملی شهر الکترونیک، 1390.
  23. نظری، علی‌محمد و نوابی‌نژاد، شکوه؛ بررسی تأثیر برنامه بهبود‌بخشی ارتباط بر رضایت شویی زوجین هردو شاغل»؛ مجله تازه‌ها و پژوهش‌های مشاوره، شماره سیزدهم، جلد4، 1384.
  24. یاسمی‌نژاد، عرفان و دیگران؛ فضای مجازی، امنیت اجتماعی، راهبردها و استراتژی‌ها»؛ همایش ملی صنایع فرهنگی نقش آن در توسعة پایدار، 1390.
  25. Al-Sanaa, Bashaiar, , Intimate Strangers and Estranged Intimates: An Investigation of the Impact of Instant Messaging and Short Message Service on the Size and Strength of Social Networks in Kuwait, ProQuest LLC, Ph.D. Dissertation, The University of Southern Mississippi 2009.
  26. Bartholomew, Mitchell K.; Schoppe-Sullivan, Sarah J.; Glassman, Michael; Dush, Claire M. Kamp; Sullivan, Jason M., (2012), New Parents' Facebook Use at the Transition to Parenthood, Family Relations, v61 n3 p455-469.
  27. Cassidy, Wanda; Brown, Karen; Jackson, Margaret,"Making Kind Cool": Parents' Suggestions for Preventing Cyber Bullying and Fostering Cyber Kindness, Journal of Educational Computing Research, v46 n4 p415-436 2012.
  28. Gjoka, Mina, Measurement of Online Social Networks, ProQuest LLC, Ph.D. Dissertation, University of California, Irvine 2010.
  29. Hoover, Stewart. M. Religion in the media Age, routledge 2006.
  30. Hunter, Eileen, Class List [not equal to] Friend List, Educational Horizons, v90 n2 p21-22 2012.
  31. Madge, Clare; Meek, Julia; Wellens, Jane; Hooley, Tristram, "Facebook," Social Integration and Informal Learning at University: "It Is

مشخصات

رابطه بین تأثیرات منفی فضای مجازی و تربیت دینی خانواده ها

رابطه بین تأثیرات منفی فضای مجازی و تربیت دینی خانواده‌ها

نتایج نشان می‌داد که بین تأثیرات منفی فضای مجازی و تربیت دینی خانواده‌ها، رابطه معناداری وجود دارد.
رابطه بین تأثیرات منفی فضای مجازی و تربیت دینی خانواده‌ها

رابطه بین تأثیرات منفی فضای مجازی و تربیت دینی خانواده‌ها

(مطالعه موردی شهر اردبیل)
نویسنده: عزیزه پاداشیان فرد

چکیده

پژوهش حاضر از نوع همبستگی و هدف آن، تعیین ارتباط بین تأثیرات منفی فضای مجازی با تربیت دینی خانواده‌ها است. جامعه مورد مطالعه، خانواده‌های ساکن شهر اردبیل بودند که از میان آنها 100 نفر از والدین به‌عنوان نمونه مطالعاتی انتخاب شدند و پژوهش را با استفاده از پرسشنامه محقق‌ساخته به پیش بردیم. ما برای آزمون فرضیه‌ها از آزمون‌های آماری t-test مستقل و ضریب همبستگی پیرسون استفاده کردیم. نتایج نشان می‌داد که بین تأثیرات منفی فضای مجازی و تربیت دینی خانواده‌ها، رابطه معناداری وجود دارد.

واژگان کلیدی: فضای مجازی، تربیت دینی و خانواده‌ها.

مقدمه

فضای مجازی، نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی است و با اینکه عمر خیلی زیادی ندارد، توانسته‌ به‌خوبی در زندگی مردم جا باز کند. افراد بسیاری در سنین مختلف و از گروه‌های اجتماعی متفاوت در فضای مجازی کنار هم گرد آمده‌اند و از فاصله‌های بسیار دور در دنیای واقعی از این طریق با هم ارتباط برقرار می‌کنند.

امروزه روش‌های ارتباطی با دیگران از طریق اینترنت افزایش ‌یافته است. امروزه خانواده ایرانی در سبد فرهنگی خود مواجه با شبکه‌های ماهواره‌ای، فضای مجازی، رسانه‌های مدرن و . است که هر کدام به‌نوبه خود بخشی از فرآیند تأثیرگذاری در خانواده را هدف گرفته‌اند. بعضی از شبکه‌های ماهواره‌ای به طور تخصصی تمام تمرکز خود را بر مقوله خانواده نهاده است و پیام مشترک برنامه‌های این شبکه‌ها عبارت‌اند از: ترویج خانواده‌های بی‌سامان و لجام‌گسیخته در مقابل ساختار خانواده، عادی‌سازی خیانت همسران به یکدیگر، عادی جلوه دادن روابط جنسی دختر و پسر پیش از ازدواج، ترویج فرهنگ همباشی به‌جای ازدواج و عادی جلوه دادن سقط‌جنین برای دختران" (شکربیگی،1391).

پیامدهای مواجهه مخاطبان ایرانی با برنامه‌های شبکه‌های ماهواره‌ای، دغدغه‌های بسیاری را برای جامعه کار‌شناسی ایجاد کرده است. بسیاری از کار‌شناسان خانواده و بهداشت جنسی از برنامه‌ریزی برای تأثیر فرهنگی این سریال‌ها در عادی‌سازی خیانت زوجین به یکدیگر می‌گویند. افزون بر شبکه‌های ماهواره‌ای، ما با سیل عظیمی از دی‌وی‌دی‌های سریال‌های خارجی مواجه هستیم که بخش عمده این سریال‌ها در مقوله زن و خانواده با ترویج فرهنگ بی‌حیایی و بی‌عفتی و عادی‌سازی مقوله خیانت، عشق‌های ی، مثلثی و.، قصد همراه کردن مخاطب با خود را دارند و ممکن است مخاطب با دریافت پیام این سریال‌ها، با محتوای ارائه شده آنها احساس همزادپنداری ‌کند.

گسترش فضای مجازی در حوزه رابطه فرزندان و والدین نیز تغییراتی به وجود آورده است که از جمله آن به کاهش نقش خانواده به عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به دلیل رشد فن‌آوری، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر یکی از والدین یا هر دو را می‌توان نام برد. در بحث ازدواج‌ها نیز به مسائلی چون ناپایداری ازدواج‌ها، تغییر الگوی همسرگزینی، نداشتن مهارت‌هایی برای ازدواج و ناتوانی والدین برای آموزش آن به فرزندان، افزایش روابط دختر و پسر در زمان نامزدی بدون عقد، تمایل به دریافت مهریه‌های سنگین، بالا رفتن سن ازدواج و افزایش تنوع‌طلبی جنسی مردان و … می‌توان اشاره کرد. تغییراتی که در حوزه دینی در جامعه رخ داده، کاهش آموزه‌های دینی در خانواده، دوری خانواده از شریعت و کم‌رنگ شدن حریم‌های دینی در روابط خانوادگی است.

با توجه به اهمیت فضای مجازی در توسعه جوامع، در جامعه ما نیز در سال‌های اخیر به فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات توجه زیادی شده است؛ ولی در این رابطه آسیب‌های جدی وجود دارد که ضروری است به ریشه‌یابی آن پرداخت. کشور ما از نظر بهره‌مندی از اینترنت در بین 187 کشور جهان، رتبه 87 را دارد که بر اساس طبقه‌بندی اتحادیه جهانی مخابرات جزء کشورهای متوسط به شمار می‌رود. 35 درصد استفاده‌کنندگان اینترنت را قشر جوان تشکیل می‌دهند و میانگین صرف شده برای اینترنت 52 دقیقه در هفته است» (صادقیان، 1384). شبکه‌های دوست‌یابی در کشور ما به‌سرعت در میان جوانان ایرانی محبوب شده است و "ایرانی‌ها رتبه سوم را در این شبکه‌ها کسب کرده‌اند" (ستارزاده، 1386). فرهنگ رسانه‌ای اینترنت، فضای ذهنی جوانان را اشغال کرده و از آن مهم‌تر، نمایانگر نقش خانواده در کنار این ابر رسانه است که والدین روی فرزندان خود تا چه حد کنترل تربیتی و نظارت اخلاقی دارند. بروز آسیب‌های نوظهور می‌تواند زمینه‌ساز نوع جدیدی از آسیب‌های اجتماعی و روانی باشد؛ به همین دلیل، برنامه‌ریزی برای شناسایی، پیشگیری و کاهش آسیب‌های نوظهور، لازم و ضروری می‌نماید. آسیب‌های نوظهور، آسیب‌های مرتبط با فن‌آوری‌های جدید است که آسیب‌های ناشی از استفاده از ماهواره، بازی‌های رایانه‌ای، تلفن همراه و اینترنت می‌توانند در این مجموعه قرار گیرند. در این مقاله سعی شده است تا به آسیب‌های مرتبط با اینترنت، به‌ویژه عضویت در شبکه‌های اجتماعی مجازی پرداخته و برای رفع این‌گونه معضلات پیشنهاد‌هایی ارائه شود. از طرفی کوشیده‌ایم به نقش تربیت اسلامی و دینی در این زمینه بپردازیم. حال با توجه به مقدمه فوق، این سؤال مطرح می‌شود که تأثیرات اجتماعی فضای مجازی چیست و چگونه می‌توان از تأثیرات زیانبار آن پیشگیری نمود و تربیت دینی چه نقشی را می‌تواند در این میان بازی کند؟

پژوهش حاضر با هدف تعیین رابطه بین دین‌داری والدین و تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی؛ تعیین رابطه بین محبت والدین و تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی؛ تعیین رابطه بین میزان تأکید والدین بر نماز سروقت و تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی؛ تعیین رابطه بین میزان همراهی والدین با فرزندان خود در انجام فرایض دینی و تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی انجام گرفت.

فرضیه‌های پژوهش

1. در تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی در خانواده‌هایی که والدین دیندار دارند با خانواده‌هایی که والدین دین‌دار ندارند، تفاوت وجود دارد؛

2. بین میزان محبت والدین به فرزندان خود و عدم تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی رابطه وجود دارد.؛

3. در تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی در خانواده‌هایی که والدین بر نماز سروقت تأکید دارند با خانواده‌هایی که والدین بر نماز سروقت تأکید ندارند تفاوت وجود دارد؛

4. بین میزان همراهی والدین با فرزندانشان در انجام فرایض دینی و عدم تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی رابطه وجود دارد.

مبانی نظری در مورد تأثیرات فضای مجازی و تربیت اسلامی

تأثیر فضای مجازی در نیتی‌های خانوادگی:

یکی از بزرگ‌ترین مسائل اجتماعی که جوامع امروزی به آن مبتلا هستند، ضعف بنیاد خانواده است. از آنجایی ‌که مشکلات خانواده‌ها به‌صورت ناهنجاری‌های اجتماعی بروز می‌کند، خانواده و سلامت آن از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار هستند. آماده کردن فرزندان برای پذیرش مسئولیت‌های اجتماعی یکی از وظایف مهم و اساسی خانواده‌ها به شمار می‌رود. جوانان باید بتوانند به‌ویژه برای زندگی‌ مشترک آماده شوند و سعی نمایند روابط خود را با پیرامونشان در حد متعارف و قابل‌قبولی تنظیم نمایند.

صرف‌نظر از آمار و ارقام بالا و روزافزونی که در مسائلی مانند بالا رفتن سن ازدواج، طلاق، فرار از منزل، فحشا و سایر مسائل خانوادگی وجود دارد، سرد شدن ارتباطات عاطفی و نیتی‌ها از زندگی خانوادگی است که باعث ناکامی‌ها و شکست‌های بزرگی در زندگی جوانان شده است. اینها نشان از مشکلات عمیقی در سطح خانواده دارد که به‌نوعی باید ریشه‌یابی و درمان شوند. یکی از زمینه‌های اصلی در بروز مشکلات خانوادگی و اصولاً نیتی از زندگی مشترک، فضای مجازی است که تحت‌تأثیر تولیدات رسانه‌ای به وجود آمده و باعث شده تا سطح توقع و ء از زندگی‌های مشترک را به‌ویژه در میان نسل جوان بالا ببرد. تحت‌تأثیر این فضا، آنچه جوان باید از زندگی مشترک انتظار داشته باشد به‌نوعی تحریف می‌شود. لذت و صمیمیتی که از برنامه‌ها و محتویات رسانه‌ها، مانند فیلم‌ها و سریال‌ها در اذهان جوانان نقش می‌بندد تا حد بسیار زیادی در زندگی طبیعی قابل‌دستیابی نخواهند بود و این می‌تواند تبعات زیانباری برای آینده جوانان به همراه داشته باشد.

اعتیاد به اینترنت:

یکی از آسیب‌های اینترنت، اعتیاد به آن است؛ به‌طوری‌که از میان 47 میلیون استفاده‌کننده از اینترنت در امریکا 2 تا 5 میلیون نفر دچار اعتیاد اینترنتی شده‌اند و با معضلات زیادی گریبان‌گیر هستند» (اکبری، 158، 1390). در جامعه ما نیز با گسترش روزافزون اینترنت شاهد این مسئله هستیم. نتیجه پژوهش‌های انجام شده در کشور نشان می‌دهد که "بیشترین استفاده‌کنندگان از اینترنت جوانان هستند و 35 درصد از آنها به دلیل حضور در چت روم، 28 درصد برای بازی‌های اینترنتی، 30 درصد به منظور چک کردن پست الکترونیکی و 25 درصد نیز به دلیل جستجو، در شبکه جهانی هستند" (رحیمی،1390). اعتیاد به اینترنت می‌تواند مشکلات جدی تحصیلی و خانوادگی برای مخاطبان به وجود آورد. اگر استفاده‌کنندگان از اینترنت نتوانند به مدت یک ماه دوری از اینترنت را تحمل کنند در معرض خطر اعتیاد به آن قرار دارند و متأسفانه ما شاهد این پدیده در میان جوانان هستیم؛ به‌طوری‌که برخی از جوانان، شب‌ها را تا صبح با اینترنت می‌گذرانند و تمام صبح را خواب هستند و این مسئله آغازگر آسیب‌های متعدد دیگر نیز می‌شود. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به آسیب‌های خانوادگی، ارتباطی، عاطفی، روانی، جسمی و اقتصادی اشاره کرد (رحیمی،1390).

بحران هویت و اختلال در شکل‌گیری شخصیت: عناصر سه‌گانه هویت، یعنی: شخص، فرهنگ و جامعه، هر یک در تکوین شخصیت فرد نقش مهمى را ایفا مى‏کنند. هویت شخصى، ویژگى بى‏همتاى فرد را تشکیل مى‏دهد. هویت اجتماعى در پیوند با گروه‏ها و اجتماعات مختلف قرارگرفته و شکل‌گیری آن، متأثر از ایشان است؛ و درنهایت، هویت فرهنگی، برگرفته از باورهایی است که در عمق وجود فرد به‌واسطه تعامل او با محیط پیرامون و آموزه‌های آن، از بدو تولد تا کهن‌سالی جای گرفته است. از آنجا که فضای سایبری، صحنه‌ای فرهنگى و اجتماعى است که فرد خود را در موقعیت‏هاى متنوع، نقش‏ها و سبک‏هاى زندگى قرار می‌دهد، خود زمینه‌ای است برای آسیب‌پذیری شخصیت کاربر که در نتیجه، موجب چند شخصیتی شدن کاربر خواهد شد. در فضای سایبر بیش از آنکه هویت ظاهری فرد مطرح شود، درون‌مایه‌های افراد بروز می‌کند. هر کس درصدد بیان اندیشه‌ها و علاقه‌مندی‌های خویش است. مطرح نشدن هویت شخصی و مشخصات فردی در اینترنت موجب تقویت شخصیت‌های چندگانه و رشد و استحکام آن می‌شود. جوانان در این محیط از آسیب‌پذیری بیشتری برخوردارند و به‌ویژه در دورانی که هویت آنان شکل می‌گردد، این خطر پررنگ‌تر می‌شود. با امکانات و گزینه‏هاى فراوانى که رسانه‏هاى عمومى از جمله اینترنت در اختیار جوانان مى‏گذارند، آنان دائماً با محرک‏هاى جدید و انواع مختلف رفتار آشنا مى‏شوند. چنین فضایى هویت نامشخص و پیوسته متحولى را می‌آفریند؛ یعنی "اینترنت یک صحنه اجتماعی است که فرد را در موقعیت‌های متنوع نقش‌ها و سبک‌های زندگی قرار می‌دهد و از آن تأثیر می‌پذیرد" (اکبری، 1390، 162). واقعیت این است که از نظر صاحب‌نظران جامعه‌شناسی، شکل‌گیری هویت افراد تحت‌تأثیر منابع گوناگونی است. عمده‌ترین این منابع، خانواده، رسانه‌های گروهی، مدرسه و گروه همسالان است. "از این میان رسانه‌های گروهی با توجه به گستره نفوذ و فراگیری آن اهمیت ویژه‌ای یافته‌اند. گسترش تلویزیون‌های ماهواره‌ای موجب شده است که شکل‌گیری نظام شخصی و هویت افراد تحت‌تأثیر عوامل متعدد و گاه متعارض قرار گیرد" (صبوری خسروشاهی، 1386).

تعارض ارزش‌ها:

تغییرات فن‌آورانه، ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی را تحت‌تأثیر خود قرار داده است. یکی از چالش‌های فرا‌روی فرهنگ‌ها، برخورد با این پدیده است؛ چون اساساً ورود اینترنت همراه با ارزش‌های غربی، چالش‌های جدیدی را در کشورهای دیگر به وجود آورده است. ازآ نجایی‌ که برخی از عناصر موجود در این پدیده، مغایر با فرهنگ خودی (ارزش‌های اسلامی- ایرانی) است، پس می‌توان گفت اینترنت می‌تواند آسیب‌های زیادی را به همراه داشته باشد. مثلاً ورود اینترنت در حوزه خانواده موجب تغییر نظام ارزشی در خانواده‌ها می‌شود. در یک مطالعه تجربی نشان داده شد که استفاده جوانان از اینترنت موجب کاهش ارزش‌های خانواده شده است (زنجانی زاده، 1384).

گسترش ارتباطات نامتعارف میان جوانان: اینترنت به دلیل تسهیل ایجاد روابط دوستانه و عاشقانه، درزمینه‌های غیراخلاقی بسیار مورد توجه قرار گرفته، تا جایی که اینترنت موجب سهولت خیانت در روابط شویی و ایجاد روابط نامشروع می‌شود (رحیمی، 1390، 19).

شکاف نسل‌ها:

اینترنت شکاف میان نسل‌ها را بیشتر کرده است و اکنون شکاف میان نسل دوم و سوم علاقه‌مند به اینترنت نیز آشکار شده، به‌گونه‌ای که هیچ‌یک زبان دیگری را نمی‌فهمند. امروزه با ورود وسایل و فن‌آوری‌های جدید به عرصه خانواده‌ها شاهد این هستیم که والدین و فرزندان ساعت‌های متمادی در کنار یکدیگر می‌نشینند، بدون آنکه حرفی برای گفتن داشته باشند. ما دیگر کمتر نشانه‌هایی از آن نوع خانواده‌هایی را داریم که والدین و فرزندان دور هم نشسته و درباره موضوعات مختلف خانوادگی و کاری با هم گفتگو کرده و نظرات همدیگر را راجع به موضوعات مختلف جویا شوند. در شرایط فعلی روابط موجود میان والدین و فرزندان به سردی گرائیده و دو نسل به دلیل داشتن تفاوت‌های اجتماعی و تجربه‌های زیستی مختلف زندگی را از دیدگاه خود نگریسته و مطابق با بینش خود آن را تفسیر می‌کنند. نسل دیروز (والدین) احساس دانایی و با‌تجربگی می‌کند و نسل امروز (فرزندان) که خواهان تطابق با پیشرفت‌های روز است، در برابر آنها واکنش نشان می‌دهد و چون از پس منطق و نصیحت‌های ریشه‌دار و سرشار از تجربه آنها برنمی‌آید به لجبازی روی می‌‌آورد (رحیمی، 1390، 19).

امروزه سرعت فن‌آوری، شکاف بین نسل فرزندان و والدینشان را بسط داده است. بر اساس اظهارات معاون سازمان بهزیستی کشور، میزان گفت‌وگو در بین اعضای خانواده در کشور، تنها حدود 30 دقیقه است که این می‌تواند آسیب‌زا باشد. با وجود اینکه فرزندان در مقایسه با والدین در یک فضای فرهنگی زندگی می‌کنند، اما اطلاعات، گرایش‌ها و رفتارهای متفاوتی دارند و عوامل متعددی بر این پدیده تأثیرگذارند و این شکاف را روزبه‌روز بیشتر می‌کنند. سرعت تحولات و بسط ارتباطات با جهان توسعه‌یافته، توجه بیشتر جوانان به برنامه‌های جهانی‌شدن فرهنگ، رسانه‌ها، گسترش روزافزون انجمن‌ها و کانون‌هایی غیر از کانون خانواده برای پیوستن و تعلق یافتن جوانان به آنها و غیره، از آن جمله است (رحیمی، 1390، 19).

سوءاستفاده جنسی:

در سال (1999) گردهمایی جهانی تحتِ‌عنوان "کارشناسی برای حمایت کودکان در برابر سوءاستفاده جنسی از طریق اینترنت" برگزار، و منجر به صدور قطعنامه‌ای شد که در آن آمده است "هرچه اینترنت بیشتر توسعه پیدا کند، کودکان، بیشتر در معرض محتویات خطرناک آن قرار خواهند گرفت. فعالیت‌های محرمانه مربوط به فحشای کودکان و و‌گرافی که از طریق اینترنت مورداستفاده واقع می‌شود، اکنون از مسائل حاد به شمار می‌رود" (اکبری، 1390، 163).

انزوای اجتماعی:

امروزه اینترنت در زندگی اجتماعی، جای دوستان و نزدیکان را گرفته و درحقیقت جایگزین روابط دوستانه و فامیلی شده است. افرادی که ساعت‌ها وقت خود را در سایت‌های اینترنتی می‌گذرانند بسیاری از ارزش‌های اجتماعی را زیر پا می‌نهند؛ چراکه فرد، دیگر فعالیت‌های اجتماعی خود را کنار گذاشته و به فعالیت‌های فردی روی می‌آورد. "نتایج پژوهش شاندرز نشان داد که استفاده زیاد از اینترنت با پیوند ضعیف اجتماعی مرتبط است. برعکس کاربرانی که از اینترنت کمتر استفاده می‌کنند، به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای با والدین و دوستانشان ارتباط بیشتری دارند" (صبوری خسروشاهی، 1386). بررسی محققان نشان می‌دهد شاید هیچ‌گاه کاربران اینترنت از افسردگی و انزوای اجتماعی خود آگاه نباشند و در صورت آگاهی، آن را تأیید نکنند؛ اما ماهیت کار با اینترنت چنان است که فرد را در خود غرق می‌کند. پژوهش‌های انجام شده حاکی است دنیای اجتماعی در آینده دنیای منزوی باشد؛ چراکه اینترنت با توجه به رشدی که دارد و جذابیت‌های کاذبی که برای نوجوانان ایجاد می‌کند، آنها را به خود معتاد ساخته و جانشین والدین می‌شود.

حال در رابطه با این آسیب‌ها، متغیر تربیت دینی چه جایگاهی می‌تواند داشته باشد و به چه نحو می‌تواند در مقابل آنها از خانواده‌ها مراقبت بکند؟

عوامل موثر در تربیت دینی فرزندان:

مقولة تربیت از ابتدایی‌ترین، اساسی‌ترین و مهم‌ترین نیازهای زندگی بشری است. از این رهگذر برای انسان مسلمان، تربیت اسلامی ضرورتی مضاعف دارد. حضرت علی (ع) در باب اهمیت تربیت می‌فرمایند: میراثی به مانند ادب و تربیت وجود ندارد؛ و به عبارتی، گران‌بهاترین چیزی که پدران برای فرزندانشان به ارث می‌گذارند، ادب است». تعلیم و تربیت دینی، محصول کارکرد تمام دستگاه‌های فرهنگی – تربیتی مانند مدرسه، خانواده، رسانه‌های جمعی، نهادهای ی، اقتصادی و.، در کنار محیط اجتماعی است. والدین به دلیل نفوذ بر فرزندان، باید از روش‌های مطلوب در پرورش مذهبی، ایجاد انس دینی، عادات دینی، معرفت دینی تمام تلاش خود را بکنند تا تربیت کودکان، نوجوانان و جوانان به نتیجة موردنظر برسد.

مهم ترین روش‌های تربیتی عبارتنداز:

1.روش محبت:

یکی ازمهم‌ترین و بادوام‌ترین روش در تربیت دینی به‌حساب می‌آید. نگرش مثبت فرزندان نسبت به مذهب و دین، ریشه در مهر و محبت والدین دارد. استفاده از عواطف، محبت، نیکوگویی و الفت و مهربانی در این زمینه تأثیر بسزایی دارد.

2.روش الگویی:

چون پدران و مادران برای کودکان مقدس هستند و از طرفی کودکان از والدین الگو و سرمشق می‌گیرند، نیاز است والدین، خود نمونه کاملی از رفتارهای دینی باشند تا در ذهن و جان کودک نقش ببندند.

3.روش معرفتی

(آموزش یادگیری): کنجکاوی و دانستن که امری فطری است در همه وجود دارد. سعی کنیم زمینه‌های رشد، آگاهی و شناخت و کسب معرفت را در کودکان فراهم آوریم؛ چون قلب کودک پذیرای هر نوع آموزش و معرفتی است. اولیا باید با توجه به ظرفیت ذهنی کودک به او آموزش داده و به سؤالات مذهبی او با استدلال و منطق پاسخ دهند.

4.روش شرطی:

روان‌شناسان معتقدند که بین محرک و پاسخ، هرگاه پیوندی ایجاد و نهادینه شود، یادگیری صورت گرفته و بر این اساس هرگاه مراسم مذهبی و شعائردینی هم‌زمان با امور خوشایند در نظر کودکان انجام گیرد علاقه‌مندی آنان افزایش می‌یابد.

5.ایجاد رغبت و جاذبه‌های غیرمستقیم:

با در نظر گرفتن بهترین جای منزل و اتاق برای اقامة نماز و اهدای سجاده، مهر و تسبیح و عطرهای معنوی برای این فرضیة دینی، خاطرة خوش و آراستگی را در ذهن او تداعی می‌کند.

6.روش تلقین:

از عالی‌ترین کلمات در اوج عظمت و شور معنوی بکار ببریم و عظمت اعمال دینی و نماز را به بهترین صورت بیان کنیم. گفته شود که نمازگزار چهره‌ای گشاده دارد؛ حرف زشت نمی‌زند؛ راستگو است؛ غیبت نمی‌کند و .؛ بنابراین این روش در ذهن کودک جا می‌افتد و خود را تربیت‌یافته دین می‌گرداند.

7.روش اقتدار:

با لحن محترمانه و از روی محبت، و در عین حال محکم و متین فرزندان را به رعایت مسائل دینی و انجام فرایض دینی رهنمون کنیم. طبق فرمایش حضرت علی (ع) از سن 7 سالگی باید بچّه را به خواندن نماز امر کرد.

8.روش تکرار و مداومت:

والدین با تکرار و مداومت در اعمال مذهبی می‌توانند فرزندان را دین‌پرور و تربیت‌پذیر مکتب قرآن درآورند.

موانع و چالش‌های موجود در تربیت دینی

  1. سبک شمرده شدن نماز و اقامه نکردن آن و بی‌توجهی و کم‌توجهی خانواده به موازین اسلامی؛
  2. اهمیت ندادن الگوهای خانوادگی به برنامه‌های مذهبی، اذان، تلاوت قرآن، مراسم مذهبی و دعا و نیایش؛
  3. عدم توجه به تشویق و تبلیغ جهت انجام فرایض دینی؛
  4. کم‌رنگ شدن یا عدم حضور والدین به اتفاق فرزندان در اماکن مذهبی؛
  5. بی‌تفاوتی یا عدم برخورد مناسب والدین با پدیده ترک نماز نوجوان و یا کوتاهی وی در اعمال دینی فرزند؛
  6. غفلت اولیا از تربیت دینی فرزندان به علت مشغلة زیاد؛
  7. توجه به تجمل‌گرایی، دروغ، ریا و نیرنگ از طرف بعضی از خانواده‌ها، ارزش‌های دینی در نزد نوجوانان و جوانان، قداست خود را ازدست‌ می‌دهد؛
  8. تناقض بین گفتار و رفتار والدین در مسائل دینی؛
  9. عدم هماهنگی بین تربیت دینی والدین در مدرسه.

راهکارهای اعتلای نقش خانواده در تربیت دینی فرزندان

  1. انتخاب همسر مناسب و معتقد به اسلام ناب محمدی (ص)؛
  2. تغذیه و رشد فرزند از شیر و اغذیة حلال و با وضو بودن مادر و رفع نیازهای جسمانی و روانی فرزندان؛
  3. اعتدال در آموزش و تشویق به نماز و دیگر عبادات؛
  4. داشتن منش و دانش تربیتی در مسائل دینی توسط والدین و انتقال آن به فرزندان؛
  5. صبوری اولیا در آموزش نماز و اعمال دینی به فرزندان؛
  6. پرهیز از روش قهرآمیز، اجبار و اام در انجام فرایض دینی؛
  7. تشویق فرزندان به کنجکاوی و جمع‌آوری اطلاعات و مطالب راجع به دستورات و مفاهیم دینی در کتب مختلف.

روش پژوهش

روش این پژوهش، پیمایشی و از نوع همبستگی است. دلیل استفاده از روش پیمایش، به جهت استفاده از ابزار پرسشنامه جهت گردآوری داده‌ها و تعمیم نتایج آن به جامعه آماری است. روش پیمایشی، روشی است که با استفاده از اطلاعات جمع‌آوری‌شده از طریق پرسشنامه برای تعدادی از افراد جامعه آماری، موضوع را به کل جامعه تعمیم می‌دهیم.

نمونه و روش نمونه‌گیری

برای این پژوهش تعداد صد نفر از والدین خانواده‌های شهر اردبیل به‌صورت تصادفی انتخاب شده‌اند. برای انتخاب نمونه، از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده استفاده خواهد شد.

ابزار اندازه‌گیری

در این پژوهش اندازه‌گیری به‌وسیله پرسشنامه‌های محقق‌ساخته انجام می‌گیرد.

داده‌های پژوهش

به منظور تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از ضریب همبستگی پیرسون و آزمون آماری T-Test دو گروه مستقل استفاده شده است. نتایج در جدول‌ها و نمودارهایی منعکس شده است.

فرضیه 1: در تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی در خانواده‌هایی که والدین دیندار دارند با خانواده‌هایی که والدین دیندار ندارند، تفاوت وجود دارد.

جدول 1. آزمون آماری T-Test تفاوت میانگین دو گروه مستقل برای فرضیه اول پژوهش

گروه تعداد نمونه میانگن سطح تأثیرپذیری منفی از فضاهای مجازی انحراف معیار اختلاف میانگین t درجه آزادی سطح معنی‌داری
خانواده‌هایی با والدین دین‌دار 74 202.3 53.99 7.73 1.07 99 0.034
خانواده‌هایی با والدین غیردیندار 26 194.6 43.87

برای بررسی تفاوت میانگین سطح تأثیرپذیری منفی از فضاهای مجازی در بین خانواده‌هایی که والدینی دین‌دار دارند با خانواده‌هایی که والدینی دین‌دار ندارند از آزمون t با دو گروه مستقل استفاده ‌شده است. طبق نتایج جدول 1 و با توجه به اینکه سطح معنی‌داری خطای آزمون برای سطح اطمینان 95/0 کمتر از 05/0 است؛ بنابراین می‌توان گفت که فرضیه اول تأیید می‌شود و تفاوت معنی‌داری بین تأثیرپذیری منفی از فضاهای مجازی در بین خانواده‌هایی که والدینی دیندار دارند با خانواده‌هایی که والدینی دیندار ندارند، وجود دارد.

فرضیه دوم: بین میزان محبت والدین به فرزندان خود و عدم تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی رابطه وجود دارد.

جدول 2. نتایج ضریب همبستگی پیرسون جهت تعیین رابطه همبستگی بین میزان محبت والدین به فرزندان خود و عدم تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی

میزان محبت والدین به فرزندان آمارها عدم تأثیرپذیری منفی از فضاهای مجازی
ضریب همبستگی پیرسون 617/0
سطح معنی‌داری 027/0
تعداد نمونه 100

برای بررسی رابطه همبستگی بین متغیر میزان محبت والدین به فرزندان و عدم تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی از ضریب همبستگی پیرسون استفاده ‌شده است. طبق نتایج جدول 2 و با توجه به اینکه سطح معنی‌داری خطای آزمون برای سطح اطمینان 95/0 کمتر از 05/0 است؛ بنابراین می‌توان گفت که فرضیه دوم تأیید می‌شود و بین میزان محبت والدین به فرزندان و عدم تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی رابطه معنی‌داری وجود دارد. همچنین رابطه بین دو متغیر، مستقیم است و ضریب همبستگی بین دو متغیر نیز برابر 617/0 است.

فرضیه 3: در تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی در خانواده‌هایی که والدین بر نماز سروقت تأکید دارند با خانواده‌هایی که والدین بر نماز سروقت تأکید ندارند تفاوت وجود دارد.

جدول 3. آزمون آماری T-Test تفاوت میانگین دو گروه مستقل برای فرضیه سوم پژوهش

گروه تعداد نمونه میانگن سطح تأثیرپذیری منفی از فضاهای مجازی انحراف معیار اختلاف میانگین t درجه آزادی سطح معنی‌داری
خانواده‌هایی که بر نماز سروقت تأکید دارند 69 128 53.99 6.7 1.32 99 0.028
خانواده‌هایی که بر نماز سروقت تأکید ندارند 31 121.3 43.87

برای بررسی تفاوت میانگین سطح تأثیرپذیری منفی از فضاهای مجازی در بین خانواده‌هایی که بر نماز سروقت تأکید دارند با خانواده‌هایی که بر نماز سروقت تأکید ندارند از آزمون t با دو گروه مستقل استفاده‌ شده است. طبق نتایج جدول 3 و با توجه به اینکه سطح معنی‌داری خطای آزمون برای سطح اطمینان 95/0 کمتر از 05/0 است، بنابراین می‌توان گفت که فرضیه سوم تأیید می‌شود و تفاوت معنی‌داری بین تأثیرپذیری منفی از فضاهای مجازی در بین خانواده‌هایی که بر نماز سروقت تأکید دارند با خانواده‌هایی که بر نماز سروقت تأکید ندارند، وجود دارد.

فرضیه چهارم: بین میزان همراهی والدین با فرزندانشان در انجام فرایض دینی و عدم تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی رابطه وجود دارد.

جدول 4. نتایج ضریب همبستگی پیرسون جهت تعیین رابطه همبستگی بین میزان همراهی والدین با فرزندانشان در انجام فرایض دینی و عدم تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی

  آمارها عدم تأثیرپذیری منفی از فضاهای مجازی
میزان همراهی والدین با فرزندانشان در انجام فرایض دینی ضریب همبستگی پیرسون 713/0
سطح معنی‌داری 016/0
تعداد نمونه 100

برای بررسی رابطه همبستگی بین متغیر میزان همراهی والدین با فرزندانشان در انجام فرایض دینی و عدم تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی از ضریب همبستگی پیرسون استفاده ‌شده است. طبق نتایج جدول 4 و با توجه به اینکه سطح معنی‌داری خطای آزمون برای سطح اطمینان 95/0 کمتر از 05/0 است؛ بنابراین می‌توان گفت که فرضیه چهارم تأیید می‌شود و بین میزان همراهی والدین با فرزندانشان در انجام فرایض دینی و عدم تأثیرپذیری منفی فرزندان از فضاهای مجازی رابطه معنی‌داری وجود دارد. همچنین رابطه بین دو متغیر مستقیم است و ضریب همبستگی بین دو متغیر نیز برابر 713/0 است.

جمع‌بندی

با توجه به اینکه ارزش‌های مذهبی از جامع‌ترین ارزش‌ها بوده و عالی‌ترین وحدت و یکپارچگی خویشتن در اخلاق مذهبی یافت می‌شود، فقدان چنین اصل ناب و وحدت‌بخشی، فرد را به‌سوی انواع ازهم‌پاشیدگی شخصیت سوق می‌دهد و این ازهم‌پاشیدگی در هنگام رویارویی با جهان مملو از تنوعات نامحدود و همین‌طور درحرکت درونی روان و ذهن انسان نمایان است. اگرچه در میان وسایل ارتباط‌جمعی، تنها ماهواره و اینترنت اثر معنی‌داری بر دینداری داشته‌اند. خانواده بیشترین تأثیر را بر دینداری جوانان نشان داده و بعد از آن، مدرسه، عام‌گرایی و ت، مهم‌ترین متغیرها در این رابطه محسوب شده‌اند. یافته‌های تحقیق نشان از تأیید فرضیات محقق دارند.

تحقیقاتی که تاکنون در مورد رابطه بین تأثیرات منفی فضای مجازی و تربیت دینی خانواده‌ها انجام‌شده با نتایج پژوهش ما همسو است؛ از جمله کشتی‌آرای و اکبریان (1390) با معرفی عصر جدید به عنوان عصر پرشتاب ارتباطات، ورود بسیار ساده و سریع، حداقل محدودیت برای دسترسی، برقراری ارتباط با سراسر دنیا به اشکال مختلف و عدم وجود محدودیت زمانی و مکانی، دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی مختلف و شرکت در فعالیت‌های اقتصادی، علمی، فرهنگی، هنری، مذهبی و . را از ویژگی‌های بی‌بدیل آن برشمرده‌اند. یاسمی‌نژاد، آزادی و امویی (1390) در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که فضای مجازی می‌تواند امنیت اجتماعی را مورد تهدید قرار دهد؛ زیرا اینترنت می‌تواند به عنوان ابزاری قدرتمند در عرصه اطلاع‌رسانی بکار گرفته شود تا آنجا که گاهی از آن به عنوان انفجار اطلاعات هم نام برده می‌شود، ولی این فناوری مدرن با تمام فوایدی که دارد، تهدیدها و خطرهایی نیز برای جامعه و بشر داشته است. به‌طوری‌که امروزه، بخش عمده‌ای از جرائم مربوط به حوزة کامپیوتر، اینترنت و فضای مجازی است که امنیت اجتماعی را هدف قرار داده‌اند. ابری (1387) نقش مثبت فضای مجازی را در عرصه‌ی ظهور خلاقیت مورد تأکید قرار داده است؛ زیرا فن‌آوری دیجیتالی و جامعة شبکه‌ای، افراد را به‌سوی زندگی‌ای سوق داده است که در آن می‌توانند با اتخاذ نقشی فعال و خلاق، به‌صورت فردی یا جمعی در ساختن چیز جدیدی سهیم باشند، در فرایند هم‌آفرینی شرکت کنند و به خودیابی خویشتن کمک کنند. کیفیت آزادی‌بخشی اینترنت، کاربران اینترنتی را دعوت می‌کند تا به تفکر، تجربه، بازی، فعالیت‌های گروهی و ارتباط بپردازند. اینترنت همواره محیطی را خلق کرده است که همگان می‌توانند با تکیه ‌بر توانایی‌ها و استعدادهای خود دست به ابداع و خلاقیت بزنند. از میان رفتن محدودیت مکان، زمان، نبود کنترل و انتقاد، ناشناس ماندن، امکان خیال‌پردازی و تنوع گوناگون محیط‌های اینترنتی فرصت مناسبی را برای بروز خلاقیت فراهم می‌کند. محمود نجفی، حسن احدی و علی دلاور در پژوهشی به بررسی رابطه کارایی خانواده و دینداری با بحران هویت پرداخته‌اند. نتایج نشان داد که بین کارایی خانواده و دینداری با بحران هویت رابطه مع معنادار وجود دارد. بین سازه‌های کارایی خانواده، یعنی نقش‌ها و حل مسئله با بحران هویت نیز رابطه مع معنادار مشاهده می‌شود؛ همچنین مشخص شد که از بین دو عامل دینداری و کارایی خانواده، دینداری و از بین سازه‌های کارایی خانواده، نقش‌ها و سپس حل مسئله، بیشترین تغییرات مربوط به بحران هویت را تبیین می‌کنند. علاوه بر این مشاهده شد که بین دینداری دختران و پسران تفاوت معنادار وجود دارد و دختران نسبت به پسران باورهای مذهبی قوی‌تر دارند؛ اما بین بحران هویت دو گروه، تفاوت معناداری یافت نشد. در این پژوهش، تأثیر کارایی خانواده و دینداری بر بحران هویت تأیید شد که این بیانگر اهمیت نقش خانواده و مذهب در هویت‌یابی نوجوانان است.سنجش دینداری جوانان و عوامل مؤثر بر آن (دانش‌آموزان سال سوم و پیش‌دانشگاهی شیراز)» عنوان پایان‌نامه کارشناسی ارشد آقای مهدی محمدصادق است که در سال (1379) در دانشگاه شهید بهشتی انجام پذیرفته است. در این تحقیق، دینداری جوانان موردبررسی قرارگرفته است. هدف از تحقیق، سنجش میزان دینداری جوانان و عوامل مؤثر بر آن بوده است. برای سنجش دی‌داری از الگوی گلاک و استارک استفاده شده است که دین‌داری را شامل 4 بعد اعتقادی، تجربی، پیامدی و مناسکی تعریف کرده‌اند. در این بررسی، نقش عوامل جامعه‌پذیری مانند خانواده، مدرسه و وسایل ارتباط ‌جمعی بر دینداری جوانان موردبررسی قرارگرفته است؛ همچنین عوامل دیگری نظیر عملکرد ت، عام‌گرایی و پایگاه اجتماعی در رابطه با دینداری قرار داده ‌شده‌اند. جامعه آماری تحقیق، دانش‌آموزان سال سوم و پیش‌دانشگاهی شهر شیراز بوده و حجم نمونه از روش‌های نمونه‌گیری خوشه‌ای، نمونه‌گیری تصادفی ساده و نمونه‌گیری سهمیه‌ای انتخاب‌شده است. سرانجام، 211 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب‌ شده‌اند.

با توجه به فرضیه‌های پژوهش و با در نظر گرفتن مبانی نظری ذکر شده در این پژوهش نتیجه می‌گیریم که رعایت کردن اصول و مبانی تربیت دینی و اسلامی در تربیت فرزندان می‌تواند گامی مؤثر در راه جلوگیری از تأثیر منفی فضاهای مجازی بر روی خانواده‌ها و فرزندانشان داشته باشد؛ چراکه خانواده‌های دیندار بیشتر از خانواده‌های غیر‌دیندار می‌توانستند فرزندان خود را از تأثیر منفی فضاهای مجازی دورنگه دارند، خانواده‌هایی که محبت بیشتری به فرزندان خود داشتند، کمتر آنها را در معرض تأثیرات منفی ذکر شده قرار می‌دادند. خانواده‌هایی که بر نماز سروقت تأکید بیشتری داشتند در مقابل می‌توانستند محافظت بیشتری از فرزندان خود در مقابل تأثیرات منفی فضاهای مجازی داشته باشند؛ و درنهایت خانواده‌هایی که در بجا آوردن فرایض دینی فرزندان خود را همراهی می‌کردند، فرزندانشان کمتر تحت‌تأثیر موارد منفی فضاهای مجازی قرار می‌گرفتند.

منابع

  1. اکبری، ابوالقاسم و مینا اکبری؛ آسیب‌شناسی اجتماعی؛ تهران: انتشارات رشد و توسعه، 1390.
  2. رحیمی، محمد؛ عوامل اجتماعی مؤثر بر شکاف نسلی؛ مطالعه موردی شهر خلخال»؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، 1390.
  3. زنجانی‌زاده، هما؛ بررسی تأثیر اینترنت بر ارزش‌های خانواده در بین دانش آموزان»؛ مجله انجمن جامعه‌شناسی ایران، دوره ششم، شماره 2، 1384.
  4. ستارزاده، داوود؛ بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر اعتیاد به اینترنت و پیامدهای آن»؛ فصلنامه تخصصی علوم اجتماعی، شماره چهاردهم، 1386.
  5. شکربیگی، عالیه؛ رسانه، ن و مناسبات خانواده»؛ نشست انجمن جامعه‌شناسی ایران، 1391.
  6. صادقیان، عفت؛ تأثیر اینترنت بر کودکان و نوجوانان»؛ تهران: مجله الکترونیکی نما، شماره 4، 1384.
  7. صبوری خسروشاهی، حبیب؛ بررسی آسیب‌های اجتماعی اینترنت؛ دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1386.


مشخصات

تأثیرات فضای مجازی بر تعلیم و تربیت اسلامی

تأثیرات فضای مجازی بر تعلیم‌وتربیت اسلامی

مجید عنان پور خیرآبادی؛ مدرس دانشگاه امام صادق (ع) - ایمیل enanpoor@gmail.com.

محبوبه عنان پور خیرآبادی؛ طلبه سال سوم حوزه علمیه عصمتیه سمنان – ایمیل m.enanpoor@gmail.com.

 

چکیده

تعلیم‌وتربیت در زندگی بشر، مهم‌ترین و اساسی‌ترین جنبه زندگی است؛ به‌گونه‌ای که هرگونه انحراف در آن، باعث انحراف در همه امور زندگی می‌شود. در عصر حاضر، ظهور فن‌آوری‌های نوین ارتباطی به همراه تحولاتی که در فضای مجازی به وجود آمده است، بسیاری از کارکردهای تربیتی خانواده‌ها را دچار اختلال کرده است. شناخت فن‌آوری‌های نوین و استفاده صحیح از آن و تقویت آموزه‌های دینی در جامعه می‌تواند از آسیب‌های تربیتی فضای مجازی بکاهد.

در این مقاله قصد داریم تا با بررسی آموزه‌های دینی تعلیم‌وتربیت، تأثیرات و راهکارهای تربیتی استفاده از فضای مجازی را مورد پژوهش قرار دهیم.

واژگان کلیدی: فضای مجازی، تربیت، فضای سایبر، آسیب اجتماعی، خانواده.

مقدمه

تعلیم‌وتربیت در زندگی بشر، مهم‌ترین و اساسی‌ترین جنبه زندگی است؛ به‌گونه‌ای که هرگونه انحراف در آن، باعث انحراف در همه امور زندگی می‌شود. توانایی‌های انسان در زندگی، بروز و ظهور پیدا می‌کند و انسانیت انسان تحقق می‌یابد. در اسلام به این موضوع مهم توجه بسیار شده و قواعد مناسبی برای رشد انسان تعیین شده است.

در زمان حاضر که به گفته بسیاری از دانشمندان، ازجمله آلوین تافلر

[1] عصر اطلاعات و عصر استفاده از رایانه و شبکه‌های مبتنی بر آن است،

[2] (جلالی، 1999، 13-16) عصری که سرعت، دانش و مدیریت پویا حرف اول را می‌زند؛ شناخت فن‌آوری‌های نوین و استفاده به‌موقع و صحیح از آن، برای تربیت صحیح، لازم و ضروری است.

عصر اطلاعات» یا به روایتی عصر رایانه‌ها و شبکه‌ها»، جهانی را ترسیم می‌نماید که بر پایه شبکه‌های رایانه‌ای و تعاملات کاربران با رایانه‌ها شکل‌گرفته و حتی ارتباطات انسانی و اجتماعی که جزو سنتی‌ترین خصوصیات بشر هستند نیز در حال انتقال به ‌این فضای جدید هستند. این جهان نوپا که به‌سرعت در حال بسط و گسترش بوده و تمامی ‌شئون زندگی بر روی کره زمین را تحت‌تأثیر قرار داده است، بر پایه فن‌آوری اطلاعات و رسانه‌های ارتباطی نوین استوار بوده و در فضایی غیرفیزیکی به رشد و بالندگی خود ادامه داده و در حال تسخیر جهان واقعی است. این فضا، فضای سایبر

[3] یا فضای مجازی نام دارد.

واژه فضای سایبر» نخستین بار توسط ویلیام گیبسون

[4] در سال (1984) میلادی به‌کار برده شد. فضای سایبر یا شبکه مجازی به مجموعه‌ای از ارتباطات و تعاملات انسان‌ها از طریق رایانه‌ها و شبکه‌ها (رسانه‌های ارتباطی نوین) که مستقل از مکان و جغرافیا عمل می‌کنند، گفته می‌شود که در سال‌های اخیر تمام جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی، ی و فرهنگی جوامع را تحت‌تأثیر قرار داده و در حال رقم‌زدن‌ آیندة بشریت است.

از زمانى که فضای مجازی وارد فضاى زندگى انسان شده تا به امروز، علی‌رغم تمام محاسن و مزایاى آن، یک‌سرى دغدغه‌ها و نگرانى‌هایى را بر جامعه تحمیل نموده است. موضوعی که در تمام جوامع، موضوعیت داشته و محدود به جامعه و یا اقلیتی خاص نمی‌شود. به دلیل ویژگی‌های خاص فضای مجازی و نو بودن این پدیده، بسیاری از خانواده‌ها فرصت، امکان و یا توان کافی برای شناخت دقیق این فضا و کاربردهای آن را به دست نیاورده‌اند و عدم آشنایی مناسب آنها با این فضا و در مقابل، استفاده روزمره جوانان از این فضا باعث شده است که یک فضای محرمانه و خصوصی در داخل خانه برای آنها ایجاد شود و آنها بدون دغدغه و بدون احساس وجود ناظر بیرونی به این فضا دسترسی یافته و بعضاً به دلیل ویژگی‌های سنی و شخصیتی و کنجکاوی‌های خود، متأثر از فضاهای ناسالم موجود در آن شوند.

در این مقاله قصد داریم تا با بررسی آموزه‌های دینی تعلیم‌وتربیت، تأثیرات و راهکارهای تربیتی استفاده از فضای مجازی را مورد پژوهش قرار دهیم. برای تحقق این مهم، ابتدا اهمیت و پیشینه تحقیق را بیان نموده و پس از تبیین ویژگی‌های فضای مجازی به بررسی مؤلفه‌های تعلیم‌وتربیت اسلامی می‌پردازیم. در پایان نیز پیشنهاد‌ها و راهکارهای تربیتی استفاده از فضای مجازی را مطرح می‌نماییم.

2- اهمیت تحقیق

اهمیت تحقیق از دو منظر قابل‌بیان خواهد بود که از دیدگاه نخست، مقام معظم رهبری در سال (1390) فرمان تشکیل مرکز ملی فضای مجازی را در عالی‌ترین سطح نظام، مورد اهمیت قرار داده و جایگاه موضوع را در فضای کشور مشخص کردند و توجه ایشان به‌ضرورت برنامه‌ریزی و هماهنگی مستمر به‌منظور صیانت از آسیب‌های ناشی از آن اقتضا می‌کند که نقطة کانونی متمرکزی برای ت‌گذاری، تصمیم‌گیری و هماهنگی در فضای مجازی کشور به وجود آید.

از منظر دیگر، گسترش فضای مجازی در حوزه رابطه تربیتی فرزندان و والدین نیز تغییراتی به وجود آورده است که از‌جمله آن، به کاهش نقش خانواده به‌عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به دلیل رشد فن‌آوری، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر یکی از والدین یا هر دو را می‌توان نام برد.

در بحث ازدواج‌ها نیز به مسائلی چون ناپایداری ازدواج‌ها، تغییر الگوی همسرگزینی، نداشتن مهارت‌هایی برای ازدواج، ناتوانی والدین برای آموزش به فرزندان، افزایش روابط دختر و پسر در زمان نامزدی بدون عقد، تمایل به دریافت مهریه‌های سنگین، بالا رفتن سن ازدواج و افزایش تنوع‌طلبی جنسی مردان و … می‌توان اشاره کرد. تغییراتی که در حوزه تربیتی در جامعه رخ داده، کاهش آموزه‌های دینی در خانواده، دوری خانواده از شریعت، کم‌رنگ‌شدن حریم‌های دینی در روابط خانوادگی است.

3- پیشینه تحقیق

کشتی‌آرای و اکبریان (1390) با معرفی عصر جدید به‌عنوان عصر پرشتاب ارتباطات، ورود بسیار ساده و سریع، حداقل محدودیت برای دسترسی، برقراری ارتباط با سراسر دنیا به اشکال مختلف و عدم وجود محدودیت زمانی و مکانی، دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی مختلف و شرکت در فعالیت‌های اقتصادی، علمی، فرهنگی، هنری، مذهبی و . را از ویژگی‌های بی‌بدیل آن برشمرده‌اند.

یاسمی‌نژاد، آزادی و امویی (1390) در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که فضای مجازی می‌تواند امنیت اجتماعی را مورد تهدید قرار دهد؛ زیرا اینترنت باوجوداینکه می‌تواند به‌عنوان ابزاری قدرتمند در عرصه اطلاع‌رسانی به‌کار گرفته شود، تا آنجا که گاهی از آن به‌عنوان انفجار اطلاعات هم نام برده می‌شود، ولی این فن‌آوری مدرن با تمام فوایدی که دارد، تهدیدها و خطرهایی نیز برای جامعه و بشر داشته است. به‌طوری ‌که امروزه، بخش عمده‌ای از جرائم مربوط به حوزة کامپیوتر، اینترنت و فضای مجازی است که امنیت اجتماعی را هدف قرار داده‌اند.

ابری (1387) نقش مثبت فضای مجازی را در عرصة ظهور خلاقیت مورد تأکید قرار داده است؛ زیرا فن‌آوری دیجیتالی و جامعة شبکه‌ای، افراد را به‌سوی زندگی‌ای سوق داده است که در آن می‌توانند با اتخاذ نقشی فعال و خلاق، به‌صورت فردی یا جمعی در ساختن چیزی جدید سهیم باشند، در فرایند هم‌آفرینی شرکت کرده و به خودیابی خویشتن کمک کنند. کیفیت آزادی‌بخشی اینترنت، کاربران اینترنتی را دعوت می‌کند تا به تفکر، تجربه، بازی، فعالیت‌های گروهی و ارتباط بپردازند. اینترنت، همواره محیطی را خلق کرده است که همگان می‌توانند با تکیه ‌بر توانایی‌ها و استعدادهای خود دست به ابداع و خلاقیت بزنند. از میان رفتن محدودیت مکان، زمان، نبود کنترل و انتقاد، ناشناس ماندن، امکان خیال‌پردازی و تنوع محیط‌های اینترنتی، فرصت مناسبی را برای بروز خلاقیت فراهم می‌کنند.

دو فضایی شدن آسیب‌ها و ناهنجاری‌های فضای مجازی: مطالعه تطبیقی ت‌گذاری‌های بین‌المللی، عنوان پژوهشی است که عاملی و حسنی (1391) انجام داده‌اند. در این مقاله، تحت‌تأثیر پارادایم دو فضایی شدن، به مفهوم‌سازی عمده‌ترین آسیب‌های فضای مجازی پرداخته‌شده و با مطالعه تطبیق ت‌گذاری‌ها در برخی کشورهای پیشرو، راهبردهای اتخاذ شده دسته‌بندی‌شده‌اند. نتایج این تحلیل تطبیقی نشان می‌دهد که ت‌ها و برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی کشورها را می‌توان به ت‌های سلبی و ایجابی تقسیم کرد. ت‌های سلبی، شامل ت‌ها و برنامه‌های حذف، کنترل و نظارت است و ت‌های ایجابی فرهنگی و اجتماعی جوامع، شامل برنامه‌ها و ت‌هایی معطوف به تولید محتوا، مدیریت محتوا، برنامه‌های دیجیتال‌سازی اطلاعات آنالوگ و دسترس‌پذیر ساختن اطلاعات و محتوا در شبکه اینترنت می‌شود.

ویژگی‌های فضای مجازی

فضای مجازی یک فضای جهانی است و بی‌مرز بودن و فرامکان و فرا زمان بودن این فضا، آن را فضایی جهانی ساخته است» (عاملی، ۱۳۹۰: ۲۸).

یکی از ویژگی‌های فضای مجازی، چندرسانه‌ای بودن» این فضاست. این فضا همچون تلویزیون، رادیو، مطبوعات و کتاب، تنها یک یا دو حس را درگیر نمی‌کند. اثربخشی بالای این فضا به دلیل درگیر شدن اغلب حس‌های انسان در تعامل با آن است؛ چنان‌که خود انسان، بخشی از این فضا می‌شود. پیشرفت‌های فن‌آورانه حتی امکان انتقال حس بویایی و لامسه را نیز از طریق این فضا امکان‌پذیر ساخته است» (همان، ۱۳۹۱، ۲۹).

یکی از بارزترین و شاخص‌ترین ویژگی‌های فضای مجازی، سرعت» آن است. با استفاده از فضای مجازی می‌توان کندی فضای فیزیکی را جبران نمود؛ زیرا فضای مجازی، این امکان را به ما می‌دهد که به اندازه یک‌ چشم بر هم زدن یا یک کلیک کردن، به‌جایی برویم که در فضای، فیزیکی کیلومترها با آن مکان فاصله ‌داریم. این مسئله باعث سرعت بخشیدن به زندگی بشر جدید می‌شود و سبب شده وقت بسیار کمتری از مردم برای انجام فعالیت‌های آنان صرف شود و انسان بتواند با سرعتی نزدیک به ‌سرعت نور به مقصد و مقصود موردنظر خود دست یابد. این در حالی است که در فضای فیزیکی، فرد با زمان به‌عنوان امری مستمر و متناهی روبه‌رو می‌شود و برای تحقق طرح‌هایش فقط مقدار زمان معینی در اختیار دارد. ساختار زمانی، اجباری است و درواقع ترتیب منظم وقایع، یکی از عناصر اصلی آگاهی انسان به زندگی روزمره است» (برگر و کولمان، ۱۳۷۵، ۴۳).

در واقع ویژگی‌های فضای مجازی عبارت است از: سریع شدن فضا، فراگیری، قابلیت دسترسی دائم، فرامکانی و فرازمانی، جهانی بودن و چندرسانه‌ای بودن» (عاملی، ۱۳۹۱، ۲۶).

مؤلفه‌های تعلیم‌وتربیت اسلامی

در این قسمت مؤلفه‌های تربیت اسلامی را مورد بحث قرار خواهیم داد.

شرافت و کرامت انسان

در قرآن کریم، شرافت و کرامت انسان را به‌راحتی می‏توان از تشریح جریان خلقت حضرت آدم (ع) و فرمان سجده ملائکه در مقابل ایشان و اعطای مقام جانشینی خدا در روی زمین دریافت. انسان که این‌چنین از سوی خالق، مورد احترام و تکریم قرار گرفته، در جریان تربیت نیز باید همواره مورد تکریم باشد و از تعیین هرگونه هدف و روشی که منافی با این کرامت و شأن والای اعطایی از سوی خداوند باشد، اجتناب کند.

از شرافت و کرامتی که خداوند ـ رب و مربی اصلی انسان ـ برای مخلوق خویش قائل شده است چنین برمی‏آید که این امر باید به‌عنوان یک اصل در جریان تربیت وی برای رسیدن به رشد نهایی و کمال و آخرین مرحله تربیت، یعنی رسیدن به مقام قرب الهی مورد توجه و دقت قرار گیرد. خداوند متعال در سوره مبارکه اسراء درباره کرامت انسان در جهان خلقت و علائم کرامت وی چنین می‏فرماید: . و لقد کرمنا بنی‌آدم و حملنا هم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفصیلاً.» ترجمه: (ما فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم و آنها را به مرکب برّ و بحر سوار کردیم (جهان جسم و جان را مسخر ایشان ساختیم) و از هر غذای لذیذ و پاکیزه آنها را روزی دادیم و بر بسیاری از مخلوقات خود برتری و فضیلت بزرگ بخشیدیم(اسراء / 70).

یکی از نشانه‏های کرامت و عظمت شأن انسان در تربیت اسلامی این است که خداوند از روح خویش در وجود وی دمیده و به همین لحاظ وی را شایسته مقام فرشتگان دانسته است؛ در سوره مبارکه حجر چنین می‏خوانیم: . فاذا سویته و نفخت فیه من روحی فقعواله ساجدین.» ترجمه: (چون آن عنصرها را معتدل بیارایم و در آن از روح خویش بدمم همه (از جهت حرمت و عظمت آن روح الهی) بر او سجده کنید) (حجر، 29).

از جمله نشانه‏های دیگر کرامت و عظمت شأن انسان، رسیدن به مقام جانشینی خداوند در روی زمین است. در سوره مبارکه بقره می‏خوانیم: . و اذ قال ربک للملائه انی جاعل فی‌الارض خلیفه» به‏یاد آر آنگاه ‌که پروردگار فرشتگان را فرمود، من در زمین خلیفه خواهم گماشت) (بقره، 30).

روشن است که جانشین و نماینده باید بین دیگران به بالاترین درجه احترام و ارزش از سوی اعطاکننده منصب جانشینی دست‌یافته باشد تا اینکه به آن منصب گماشته شود. خداوند متعال پس از خلقت انسان و متعادل ساختن وی و دمیدن روح خویش در او این استعداد و قابلیت را در انسان محقق کرده و وی را بر این مقام گماشته است.

اختیار و مسئولیت انسان

انسان در دیدگاه اسلامی، حامل امانت الهی تلقی شده و مسئولیتی عظیم را بر دوش گرفته است. مسئولیت و امانتی که بنا به نص قرآن کریم، آسمان‌ها و زمین از پذیرفتن آن ناتوان بوده‏اند؛ ولیکن انسان به دلیل اینکه امکان و استعداد علم را دارد، آن را پذیرفته است. در قرآن کریم چنین می‏خوانیم: . انا عرضنا الامانة علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انه کان ظلوما جهولاً» (ما آن امانت را بر آسمان‌ها و کوه‏ها و زمین عرضه کردیم، پس آنها از تحمل آن خودداری کردند و ترسیدند و انسان آن را حمل کرد، چون انسان ستم‌پیشه و جاهل بود) (احزاب، 72).

درباره اینکه امانت الهی چه بوده، احتمالات فراوانی مطرح شده است. مرحوم علامه طباطبایی پس از بررسی یکایک احتمالات، این امانت را ولایت الهی می‏داند و می‏فرماید: مراد از عرضه داشتن این ولایت بر آسمان‌ها و زمین و سایر موجودات، مقایسه این ولایت با وضع آنها است و معنای آیه این است که اگر ولایت الهی را با وضع آسمان‌ها و زمین مقایسه کنی، خواهی دید که اینها تاب تحمل آن را ندارند و تنها انسان می‏تواند حامل آن باشد» (طباطبایی،1363، 16،526). در مورد اینکه گفته شده است که انسان قبول‌کننده این امانت ظلوم و جهول است، می‏فرماید: ولیکن عین همین ظلم و جهل، انسان مصحّح حمل امانت و ولایت الهی است. برای اینکه کسی متصّف به ظلم و جهل می‏شود که شأنش این است که متصّف به علم و عدل باشد وگرنه چرا به کوه ظالم و جاهل نمی‏گویند» (طباطبایی،1363، 16، 526).

از تفاسیر چنین بر‌می‏آید که انسان به دلیل این استعداد وجودی خود، تنها موجودی است که صلاحیت پذیرش و تحمل ولایت الهی را دارد و روشن است که پذیرش این امانت بزرگ، مسئولیتی بزرگ را بر دوش انسان می‏افکند. جریان تربیت باید همواره به‏گونه‏ای سازمان یابد تا استعداد وجودی انسان در حفظ و نگهداری امانت الهی، یعنی علم و عدل به بهترین وجه ممکن پرورش یابد و از درافتادن به ورطه ظلم و جهل در امان ماند.

در قرآن کریم همواره از مسئولیت انسان سخن به میان آمده و بیان شده است که انسان، مورد سؤال و بازخواست قرار خواهد گرفت. روشن است که مسئولیت باید در مقابل امری یا وظیفه‏ای باشد که به وی اعطا شده است؛ در غیر این صورت، مسئولیت و پاسخگویی معنایی نخواهد داشت. لذا هر زمان که صحبت از مسئولیت و حساب پس‌دهی به میان می‏آید، منظور این است که فرد، توانایی و استعداد انجام دادن آن امر را دارد و باید به انجام‏دادن آن مبادرت کند؛ این نکته یعنی تناسب استعداد و آمادگی با مسئولیت؛ و آن را در سوره انبیا چنین می‏یابیم: . قال بل فعله کبیرهم هذا فسئلوهم ان کانوا ینطقون.» (انبیاء، 63)؛ این آیه مربوط به داستان بت‌شکنی حضرت ابراهیم (ع) است. وقتی بت‌پرستان به آن حضرت گفتند: ای ابراهیم تو با خدایان ما چنین کردی؟ ابراهیم در مقام احتجاج گفت: بلکه این کار بزرگ را آنها کرده‌اند، شما از این بتان سؤال کنید، اگر سخن می‏گویند». از این احتجاج حضرت ابراهیم نتیجه گرفته می‏شود که پاسخگویی و مسئولیت، مستم نوعی توانایی و قدرت است و لذا بت‌های بی‌جان از آنجا که توانایی انجام‏دادن هیچ کاری را ندارند، سؤال کردن از آنها نیز بیهوده خواهد بود ولیکن آن حضرت برای اثبات ناتوانی آنها این پیشنهاد را مطرح فرمودند.

از جمله آیات دیگری که موضوع مسئولیت و حساب پس‌دهی انسان را گوشزد می‏کنند، می‏توان به آیات ذیل اشاره کرد: . ایحسب الانسان ان یترک سدی.» (قیامت،14) (آیا انسان می‏پندارد که او را مهمل از تکلیف و ثواب و عقاب گذارند) (و غرضی در خلقتش منظور ندارند؟)؛ یعنی اینکه آیا انسان فکر می‏کند به حسابش نمی‏رسند و عذاب نمی‏شود و از او بازخواست و سؤال نمی‏کنند. پاسخ به این سؤال بر اساس امانت و مسئولیت الهی منفی است و وی باید پاسخگو باشد. قرآن کریم در این زمینه چنین آورده است: . و کل انسان امناه طائره فی عنقه و نخرج له یوم القیامة کتابا یلقیه منشورا» (ما مقررات و نتیجه اعمال نیک و بد هر انسانی را طوق گردن او ساختیم (که ملازم و قرین همیشگی او باشد) و روز قیامت کتابی (که نامه عمل اوست) بر او بیرون آریم، در حالی‌که آن نامه چنان باز باشد که همه اوراق آن را یک مرتبه ملاحظه کند) (اسراء، 13).

این آیه شریفه نیز اشعار می‏دارد که انسان باید پاسخگوی اعمال نیک و بد خویش باشد و جریان تربیت باید موقعیت لازم را برای ادای این تکلیف و مسئولیت فراهم آورد. در قرآن کریم بر ضرورت پاسخگویی تأکید شده و حتی خداوند متعال برای تأکید و اصرار بر آن قسم یاد کرده است. در ذیل، چند مورد از آیات در این زمینه را ملاحظه می‏کنیم: . تالله لتسئلن عما کنتم تفترون.» (البته آنچه از نیک و بد کرده‏اید از همه سؤال خواهید شد) (نحل، 56).

ثم لتسئلن یومئذ عن النعیم» (تکاثر، 8)

(آنگاه از نعمت‌ها (مانند مال و جاه، صحت و جوانی، عمر و نعمت بزرگ ولایت علی (ع) و غیره) شما را در آنجا بازمی‏پرسند)

در سوره مبارکه صافات می‏خوانیم که فرموده است:

وقفوهم انهم مسئولون»

(آنجا نگهشان بدارید که باید بازخواست شوند) (صافات، 24).

بنا به گفته صاحب مجمع‌البیان، معنای جمله وقفوهم این می‏شود که ایشان را نگه دارید و نگذارید بروند که باید بازخواست شوند. از سیاق استفاده می‏شود که این امر به بازداشت و بازخواست در سر راه جهنم صورت می‏گیرد. (طباطبایی،1363، 17،199).

لذا ملاحظه می‏شود که انسان باید پاسخگوی اعمالی باشد که در دنیا انجام داده و هدف از ذکر موارد مکرر مسئولیت و بازخواست در قرآن این بوده است که در تربیت انسان، یعنی ربوبی ساختن و نزدیک‌تر و نزدیک‌تر ساختن وی به کمال نهایی مورد‌نظر، احساس مسئولیت، امری ضروری و بنیادی است. این احساس مسئولیت باید از اندرون مربی و متربی بجوشد و سپس به اعمال فردی و اجتماعی ایشان سرایت کند.

اصل مسئولیت انسان، اصلی است که باید در تمامی بخش‌های جریان تربیت و در تمام مقاطع و مراحل تربیت مدنظر قرار گیرد؛ به‌عنوان مثال، اصل مسئولیت در تعیین اهداف مقطعی تربیت باید همواره مدنظر باشد؛ یعنی مربی و متربی باید در مورد چرایی هدف برگزیده شده، جوابگو باشند و هیچ عذری مبنی بر اینکه در جریان هدف‌گذاری مداخله‏ای نداشته‏اند، مسموع نخواهد بود. به‌علاوه در روش تدریس، مربی و متربی هر دو مسئول هستند و هیچ‌کدام نمی‏توانند از زیر بار مسئولیت خطیر خویش شانه خالی بکنند. در ارزشیابی نیز باید مسئولیت متربی را در نظر داشت و متربی را شخصی مسلوب‌الاراده ندانست که فقط به اعمال مربی پاسخ گوید و خود هیچ دخالتی در امور نداشته باشد.

تعقل و تفکر

اصل دیگری که می‏توان در تربیت اسلامی از آن سخن گفت، اصل تعقل و تفکر است؛ به این معنی که در هیچ‌کدام از عناصر جریان تربیت و در هیچ‌یک از مراحل تربیت نمی‏توان عقل را نادیده گرفت؛ زیرا ملاک و مناط هر فعالیتی، منطبق با اصول عقلانی است.

قرآن کریم بارها انسان را به تعقل و تفکر دعوت می‏کند و بسیاری از امور صرفاً به دلیل اینکه زمینه‌ساز تعقل و تفکر بشوند، توصیه‌ شده‌اند. گو اینکه رسیدن به تعقل و تفکر، راه را برای رسیدن به اهداف بالاتر تربیت فراهم خواهد ساخت. از این زاویه می‏توان تعقل را به‌عنوان یکی از اهداف واسطه‏ای تربیت معرفی کرد؛ اما از آنجا که طیفی بسیار وسیع را تحت پوشش قرار می‏دهد و با قاعده مورد‌نظر ما، یعنی عمومیت و ضرورت در کل جریان تربیت انطباق کامل دارد، می‏توان آن را به‌عنوان یک اصل بنیادین معرفی کرد. در این نوشته منظور از تعقل، تفکر جهت‌دار است؛ یعنی تفکری که مبتنی بر مجموعه‏ای از قواعد و مقررات باشد و این مقررات، منطقی بودن و وافی به مقصود بودن تفکر را تضمین و آن را از خیالات و اوهام مجزا کنند. کلمه عقل در لغت به معنای بستن وگره زدن است. به همین مناسبت، ادراکاتی هم که انسان در دل دارد و پیمان قلبی نسبت به آنها بسته، عقل نامیده‏اند و نیز مدرکات واقعی آدمی را و آن قوه‏ای را که در خود سراغ دارد و به‏وسیله آن، خیر و شر، حق و باطل را تشخیص می‏دهد، عقل نامیده‏اند (طباطبایی،1363، 2،371)

مرحوم علامه طباطبایی پس از بحث درباره انواع ادراکات انسان در مورد عقل چنین می‏نویسد: و خدای عز و جل هم کلام خود را بر همین اساس ادا نموده و عقل را نیرویی تعریف کرده که انسان در دینش از آن بهره‏مند شود و به‏وسیله آن، راه به‏سوی حقایق معارف و اعمال صالح پیدا نموده و پیش بگیرد. پس اگر عقل انسان در چنین مجرایی قرار نگیرد و قلمرو عقلش به چهار دیوارهای خیر و شر دنیوی محدود شود، دیگر عقل نامیده نمی‏شود» (طباطبایی،1363، 2،375). پس عقل، یعنی نیروی تمیز‌دهنده خیر و شر و باید به‌عنوان اصلی در نظام تربیتی اسلامی مورد توجه قرار گیرد؛ چون‌که مسئولیت اصلی تربیت به عهده افراد دخیل در جریان تربیت، یعنی یاد‌دهنده و یاد گیرنده (مربی و متربی) است و برای اینکه اینان بتوانند در هر مورد تصمیم درست را اتخاذ بکنند، باید از نوعی توانایی و صلاحیت برخوردار باشند. استعداد و توانایی‏ای که مسئولیت و بازخواست را موجه و منطقی می‏سازد و از نیروی درونی ناشی می‏شود، عقل نام دارد. اگر افراد از عقل و اصول عقلانی متابعت کنند، طبعاً مشکلی در رسیدن به اهداف واسطه‏ای و بالاخره هدف نهایی تربیت نخواهند داشت. موضوع تفکر و تعقل در آیات فراوانی از قرآن کریم مورد بحث قرار گرفته که به چند مورد از آنها اشاره می‏شود. در سوره مبارکه بقره خطاب به ملت یهود چنین می‏خوانیم: اتامرون الناس بالبر و تنسون انفسکم و انتم تتلون الکتاب افلاتعقلون» شما که کتاب آسمانی می‏خوانید چگونه مردم را به نیکی فرمان می‏دهید و خودتان را از یاد می‏برید چرا به عقل در نمی‏آیید (بقره، 44). از این آیه درمی‏یابیم که اگر قوم یهود به عقل خویش مراجعه می‏کردند، پس نباید انتظار انجام‏دادن کاری را از دیگران می‌داشتند که خود بدان عامل نبودند و این اصل عقلی، اولی است که هر عاقلی بدان قائل است و اگر کسی بخواهد به‌عنوان مربی به آموزش امری اقدام کند، اصل عقل ایجاب می‏کند که خودش عامل بدان باشد.

در سوره مبارکه ملک می‏خوانیم که دوزخیان در پاسخ فرشتگان می‏گویند: لوکنا نسمع او نعقل ما کنا فی اصحاب السعیر» (اگر ما در دنیا رسولان را در نصایح و مواعظشان اطاعت کرده بودیم و یا حجت حق آنان را تعقل می‏کردیم، امروز در زمره اهل جهنم نبودیم و همانند ایشان در آتش جاودانه معذب نمی‏شدیم) (ملک،10).

در این آیه شریفه منظور از سمع، استجابت دعوت رسولان و التزام به‌مقتضای سخن ایشان است که خیر‌خواهان امین‏اند و منظور از عقل، التزام به‌مقتضای دعوت به‌حق ایشان است تا آن را تعقل کنند و با راهنمایی عقل بفهمند که دعوت ایشان، حق است و باید انسان در برابر حق خاضع شود» (طباطبایی،1363، 19،592)؛ لذا اگر کفار به‌مقتضای عقل خویش عمل کرده بودند و دعوت پیامبران را اجابت می‏کردند، می‏توانستند از عاقبت خطرناک خویش نجات یافته و به بهشت و رضوان الهی، یعنی هدف نهایی تربیت نائل شوند و علت انحراف آنها از هدف، عدم رعایت اصل عقل بوده است و باز هم علت بی‏اعتنایی به نماز و عبادت خدای تعالی، نداشتن عقل یا به‌عبارت‌دیگر، عدم رعایت مقتضیات عقل از سوی کافران قلمداد می‏شود و می‏فرماید: و اذا نادیتم الی الصلوة اتخذوها هزوا ولعبا ذلک بانهم قوم لایعقلون.» (اینان وقتی شما اذان می‏گویید، آن را وسیله تفریح خود گرفته و بازیچه‏اش می‏پندارند و این برای این است که مردمی بی‏خردند) (مائده، 58).

علامه طباطبایی در مورد غفلت سبک شمردن نماز به‏وسیله اینان می‏نویسند: صدور استهزا از آنان و به مسخره گرفتن نماز و اذان برای این است که آنان مردمی سبکسر و بی‌عقل‌اند و نمی‏توانند از نظر تحقیق به این اعمال دینی و عبادت‌هایی که عبادت حقیقی‏اند بنگرند و فواید آنها را که همانا نزدیکی به خدای تعالی و تحصیل سعادت دنیا و آخرت است درک کنند» (طباطبایی،1363، 6،49)

همچنین خداوند متعال، هدف از ذکر نشانه‏ها و تبیین آیات خلقت را ایجاد تعقل یا به‌عبارت‌دیگر، استخدام نیروی عقل انسان در راستای رسیدن به اهداف تربیتی می‏داند و می‏فرماید:

. و کذالک یبین الله لکم آیاته لعلکم تعقلون. » (خدا آیات خود را برای شما بدین‌گونه روشن بیان کند، باشد که خردمند شوید) (بقره، 242). . قد بینا لکم الایات لعلکم تعقلون.». (ما آیات و ادله قدرت خود را برای شما بیان کردیم تا مگر فکر و عقل به‏کار بندید) (حدید، 17). . و کذالک نفصل الایات لقوم یعقلون.» (ما این‌طور آیات را برای مردمی که تعقل می‏کنند توضیح می‏دهیم )(روم، 28).

عقل به‌مثابه قوه تمیز بین خیر، شر و خطا و صواب باید در سرتاسر جریان تربیت به‏عنوان اصلی ضروری و اجتناب‏ناپذیر مدنظر قرار گیرد و هر فعالیت، هدف واسط، روش و وسیله‏ای باید با این محک سنجیده شود و اگر این بار عقلانی بود و ما را در رسیدن به هدف نهایی تربیت کمک کرد، آن را انتخاب کرده و در غیر این صورت به کنار نهاد؛ لذا در گزینش هدف باید اصل عقل را مدنظر قرارداد و نمی‏توان هدفی را برگزید که به لحاظ عقلانی قابل دفاع نباشد. روش‌های تربیتی نیز باید از اصل عقل تبعیت کنند و لذا متربی باید امکان تجزیه‌وتحلیل مطالب را بر اساس ملاک‌های عقلانی داشته باشد. ‌علاوه اصل عقل فقط ناظر به سنین جوانی و بزرگسالی نیست و حتی در سنین کودکی نیز باید مقدمات استدلال و تشخیص خیر از شر را به مدد ارائه دلایل و شواهد به کودک آموخت.

عدالت

مساوات و برابری و قرار دادن هر چیز در جا و مرتبه خاص خویش، ازجمله اصولی است که در تربیت، اامی و اجتناب‏ناپذیر است. راغب در بیان معنای عدل می‏نویسد: لفظی است که در حکم و معنی، مساوات است و به اعتبار نزدیک بودن معنی عدل به مساوات، در آن مورد هم به‏کار می‏رود (راغب،1361، 2،765). مرحوم علامه طباطبایی نیز عدالت را به معنای التزام به حدوسط و عدم انحراف از آن تعریف کرده‏اند. (طباطبایی،1363، 12، 437)؛ لذا در این نوشته، اصل عدل به معنای رعایت تعادل و مساوات و عدم افراط‌وتفریط در نظر گرفته شده است.

در تربیت اسلامی برای اینکه بتوانیم متربی را به هدف نهایی تربیت برسانیم باید در تعیین اهداف واسطه‏ای و گزینش روش‌ها و محتوای تربیتی از مسیر عدالت خارج نشویم و به ورطه افراط‌وتفریط نیفتیم. عدل از جمله صفات مربی در نظام تربیت اسلامی است و مربی بدون رعایت اصل عدل نمی‏تواند مربی به معنای واقعی کلمه باشد؛ همان‌گونه که خداوند تبارک‌وتعالی به‏عنوان مربی اصلی آدمیان می‏فرماید: و لا یظلمون فتیلا» (خداوند به‏قدر باریک رشته‏ای که میان هسته خرماست ظلم نمی‏کند)؛ (اسراء، 71). یعنی اینکه عدل در کار خداوند ـ تربیت انسان ـ اصلی حتمی و ضروری است و به‌ هیچ‌وجه احتمال تخطی از آن وجود ندارد؛ لذا تربیت اسلامی باید این اصل را سرلوحه کار خویش قرار دهد. کما اینکه هدف از ارسال رسل نیز قیام به عدالت بوده است و خداوند خطاب به پیامبر می‏فرماید: اعلام کن که من برای برپاداشتن عدالت و پرهیز از ظلم مأموریت یافته‏ام» در قرآن کریم چنین می‏خوانیم: . و قل امنت بما انزل الله من کتاب و امرت لاعدل بینکم» (به امت بگو که من به کتابی که خدا فرستاد (قرآن) ایمان آورده‏ام و مأمورم که میان شما به عدالت حکم کنم) (شوری، 15).

در تربیت اسلامی، یکی از اهداف واسطه‏ای مهم، رسیدن به تقوی است. رعایت اصل عدل باعث می‏شود که انسان به این هدف نزدیک‌تر شود و بدین‌وسیله در مسیر رسیدن به هدف نهایی تربیت گامی به جلو بردارد. در سوره مبارکه مائده چنین آمده است: اعدلوا هواقرب للتقوی» (عدالت ‌پیشه کنید که عدالت به تقوی نزدیک‌تر است) (مائده، 8). لذا می‏توان از عدالت‌پیشگی، به‌عنوان اصلی برای دستیابی به تقوی استفاده کرد. عدالت‌پیشگی روش و طریق رسیدن به تقوی را نشان می‏دهد و باید بر فعالیت مربی و متربی حاکم باشد. از سوی دیگر، برای رسیدن به عدالت و به‌عبارت‌دیگر برای رعایت اصل عدالت و قراردادن هر چیز در جای خاص خویش باید از هوای نفس و خواهش‌ها و تمایلات نفسانی پرهیز کرد؛ زیرا اینها منافی اصل عدالت است و تحقق اهداف را دستخوش تهدید می‏کند. در سوره نساء چنین آمده است: فلا تتبعوا الهوی ان تعدلو.» (پیروی هوا مکنید که ترس آن هست که از حق عدول کنید و منحرف شوید) (نساء، 135).

روشن است که انحراف از اصل عدل، دستیابی به تقوی و هدف نهایی تربیت را دچار مخاطره می‏کند. پس برای رعایت اصل عدل نیز مقدماتی لازم است، ازجمله پرهیز از دشمنی و خصومت، متابعت هوای نفس و. . خداوند متعال برای تبیین آثار عدل در زندگی انسان و آثار وجودی آن در نفس متربی، دو فرد را با هم مقایسه می‏کند. این مقایسه در آیه 76 سوره مبارکه نحل چنین صورت گرفته است:

و ضرب الله مثلاً رجلین احدهما ابکم لا یقدر علی شی‏ء و هو کَلٌّ علی مولیه اینما یوجهه لایأت بخیر هل یستوی هو و من یأمر بالعدل و هو علی صراط مستقیم.» (خدا مثالی می‏زند، دو مردی که یکی‌شان لال است و به هیچ‌چیز توانایی ندارد و سربار مولای خویش است که هر جا فرستندش سودی نیارد. او با کسی که به عدالت فرمان دهد و به راه راست رود چگونه برابر تواند بود؟) (نحل، 76).

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر این آیه شریفه می‏نویسد . احدها ابکم لایقدر علی شی‏ء» (یکی گنگ است که قادر بر هیچ‌چیز نیست و از اینکه سخنان دیگران را بفهمد یا با دیگران سخن گوید محروم است، چون نه می‏شنود و نه می‏تواند حرف بزند و اگر در حالش دقت شود، از هر فضیلت و مزیتی که انسان آن را از راه گوش که وسیع‌ترین حواس بشری است، کسب می‏کند، محروم است).جمله لایقدر علی شی‏ء، یعنی به هیچ‌چیزی قادر نیست؛ یعنی کارهایی را که غیرابکم (فرد دیگر) می‏تواند بکند از وی قابل صدور نیست؛ و بار عیال کسی است که امور وی را تدبیر می‏کند. فرد دیگر بجز این صفات، دارای صفاتی است یعنی توانایی و قدرت بر انجام دادن کارهایی دارد و همچنین یک صفت مهم دیگر، یعنی عدالت را دارد و می‏فرماید: آیا این (ابکم) با کسی که امر به عدالت می‏کند برابر است.». آری از اوصاف مرد دومی، وصفی را ذکر کرد که آخرین درجه کمال است و یک فرد غیرابکم ممکن است به آن درجه برسد که هم خود را به آن بیاراید و هم دیگران را از آن برخوردار کند و آن عبارت است از: عدالت که معنایش التزام به حدوسط و از آن منحرف نشدن است؛ زیرا کسی حقیقتاً امر به عدل می‏کند و می‏تواند بکند که خودش عادل بوده باشد و صلاح و سداد در دلش جای گرفته باشد. آنگاه از دلش به‌ظاهر بدن و اعمال بدنی‏اش سرایت نموده، گفتار و کردارش بر میزان عدل استوار شود. از آنچه گفته شد به‏دست می‏آید که مقصود از عدالت آن‌طور که عرف از آن می‏فهمد، یعنی عدالت در رعیت و زیر دست نیست؛ بلکه مقصود مطلق، اجتناب از افراط‌وتفریط است. هرچند در اعمال شخصی، این شخص همواره بر صراط مستقیم است و در اعمالش بر طبق فطرت انسانی مشی می‏کند (طباطبایی،1363، 12، 437).

همان‌گونه که از تفسیر این آیه برمی‏آید، اصل عدل، اصلی است که اگر از سوی مربی و متربی مورد توجه قرار گیرد، آنها می‏توانند به هدف اصلی خلقت، یعنی تقوی و هدایت دست یابند. این اصل را باید هم در تعیین اهداف واسط تربیت و هم در روش و محتوای آن مورد توجه قرار داد؛ به‌عنوان‌مثال، رعایت اعتدال در تعیین اهداف واسطه‏ای تربیت، اصل است و نباید هیچ هدفی را به دلیل هدفی دیگر مورد بی‌توجهی قرارداد و هر جنبه‏ای باید به‌اندازه‌ای که استحقاق دارد، مورد‌توجه و عنایت قرار گیرد. در روش آموزش نیز اصل عدل، کاربردی وسیع و همه‌جانبه دارد. علاوه بر این، اصل عدل را باید در سنین و مقاطع مختلف تربیت موردتوجه قرارداد و نمی‏توان گفت که رعایت عدالت در یک مقطع، ضروری است و در مقطع دیگر، چندان ضروری نیست.

کمال‌جویی

انسان موردنظر تربیت اسلامی، همواره در حال تلاش و فعالیت و در تکاپوی پیشرفت به‌سوی هدفی است که آن هدف، رسیدن به مقصدی است که خدای تعالی از خلقت انسان اراده کرده است. هدف مذکور، گاه به‌عنوان هدایت و رشد و گاه به‌عنوان قرب و رضوان و گاه طهارت و حیات طیبه، تقوی و عبادت و عبودیت معرفی شده است» (باقری،1370، 59-64). رسیدن به این هدف آرمانی، مظهر رشد و کمال در انسان است؛ لذا هر امر و فعالیتی تنها در صورتی با ارزش است که به انسان در طی این طریق کمک کند و او را در برداشتن گام‌هایی چند در رسیدن به این مقصود یاری رساند. این اصل در تعیین اهداف و روش‌های تربیتی، نقش محوری و کانونی را ایفا می‏کند و ملاک و مناط انتخاب است. در سوره مبارکه انشقاق، مقصد تلاش و فعالیت انسان، ملاقات پروردگار، یعنی کسب ویژگی‌هایی که انسان را شایسته نزدیک شدن به پروردگار می‏سازند ـ معرفی شده است. در این رابطه چنین می‏خوانیم: یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه» (هان ای انسان، تو در راه پروردگارت تلاش می‏کنی و بالاخره او را دیدار خواهی کرد) (انشقاق، 84).

در ترجمه تفسیر المیزان درباره این آیه شریفه چنین نوشته شده است: . کدح، تلاش نفس است در انجام دادن کاری تا اینکه آثار تلاش در نفس نمایان شود؛ بنابراین در این کلمه، معنای سیر هم خوابیده. جمله فملاقیه عطف است بر کلمه کادح و با این عطف بیان کرده که هدف نهایی این سیر و سعی و تلاش، خدای سبحان است. البته بدان جهت که دارای ربوبیت است؛ یعنی انسان بدان جهت که عبدی، مربوب و مملوک مدبر و در حال تلاش به‏سوی خدای سبحان است، دائماً در حال سعی و تلاش و رفتن به‏سوی خدای تعالی است، بدان جهت که رب، مالک و مدبر اوست» (طباطبایی،1363، 20، 401).

لذا ازجمله خصایص اصلی انسان موردنظر اسلام، سیر و تلاش و حرکت به‏سوی خالق است و این تلاش باید به‌عنوان یک اصل در تربیت اسلامی همواره مدنظر باشد و در اهداف، روش‌ها و مراحل گوناگون تربیت به‌عنوان اصلی اجتناب‏ناپذیر مورد‌توجه و ملاحظه قرار گیرد.

کمال موردنظر اسلام در رسیدن به هدف غایی تربیت، نهفته و کسی که در تلاش و تکاپو برای ملاقات پرودگار خویش است، مایل به رسیدن به کمال یا آخرین مرتبه وجود متصور برای نوع انسان است. هدایت به‌عنوان هدف غایی، گاه در قرآن با واژه رشد بیان می‏شود. رشد در فرهنگ قرآن به معنای توسعه و نمو به کار نرفته؛ بلکه به مفهوم هدایت استعمال شده است» (باقری،1370، 60). در ذیل به چند مورد در کاربردهای واژه رشد در قرآن اشاره می‏کنیم:

اصحاب کهف از بیم دشمن در غار کوه پنهان شدند و گفتند: . ربنا آتنا من لدنک رحمه و هیئی لنا من امرنا رشدا» (از درگاه خدا مسألت کردند که بارالها تو در حق ما به لطف خاص خویش رحمتی عطا فرما و بر ما وسیله رشد و هدایت کامل مهیا ساز) (کهف، 10).

از این آیه شریفه نتیجه گرفته می‏شود که اصحاب کهف، رسیدن خویش را به کمال مطلوب با واژه رشد بیان کرده و از خداوند خواستار رشد و هدایت شده‏اند و همچنین اینکه رشد و هدایت انسان به‏دست خداست و در جهت او و لذا برای رسیدن به کمال نهایی باید به سوی فرمان حضرت حق شتافت و از آنها پیروی کرد.

هدایت و رشد، آخرین مرحله کمال انسان است؛ علاوه بر این، انسان نیز مایل و در جستجوی دستیابی بدان است. در غیر این صورت، هدایت و رشد نمی‏توانست به عنوان هدفی آرمانی مطرح باشد؛ به‏عبارت دیگر، راهنمایی به رشد، تنها در صورتی به نتیجه مطلوب می‏انجامد که فرد در خود، کشش درونی به رشد و خدای تعالی احساس بکند. مومن آل فرعون در پاسخ به این میل خدادادی انسانها می‏گوید: و قال الذی امن یا قوم اتبعون اهدکم سبیل الرشاد» (آنکه ایمان آورده بود گفت: ای قوم مرا پیروی کنید تا شما را به راه رشد هدایت کنم) (مومن، 38). سبیل رشاد، راهی است که سلوک آن، آدمی را به‌ حق می‏رساند و به سعادت منتهی می‏شود و کلمه هدایت در اینجا به معنای نشان دادن راه بوده است.

میل به رشد، گرایش درونی اصیل و پایدار در وجود انسان است؛ به‏گونه‏ای که خداوند می‏فرماید: در صورتی که بندگان مرا اجابت کنند و به من ایمان آورند، راه رشد ایشان هموار خواهد شد و به کمال مطلوب مورد‌نظر خویش که هدف نهایی تربیت است، نائل خواهند شد». در آیه 186 سوره مبارکه بقره، دعا و درخواست از خدا، مشروط بر اینکه با ایمان و اجابت دعوت خدا همراه باشد، می‏تواند زمینه‌ساز رشد انسان بشود. در این آیه چنین می‏خوانیم:

. و اذا سئلک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوة الداع اذا دعان فلیستجیبوالی و لیؤمنوابی لعلهم یرشدون» (چون بندگان من از تو سراغ مرا گیرند بدانند که من نزدیکم و دعوت دعوت‌کنندگان را اجابت می‏کنم البته در صورتی که مرا بخوانند پس باید آنان نیز دعوت مرا اجابت نموده و باید به من ایمان آورند تا شاید رشد یابند) (بقره، 186).

در مورد لعلهم یرشدون از امام صادق (ع) در مجمع‌البیان نقل شده که فرموده‏اند: شاید یا اعتقاد به‌ حق برسند و به‏سوی آن راه یابند» (طباطبایی،1363، 2، 62)؛ یعنی همان مطلبی که تحت‌عنوان کمال و رشد از آن نام برده می‏شود و انسان مایل به دستیابی بدان است. در سوره مبارکه حجرات نیز در وصف پیامبران چنین آمده است: اولئک هم الراشدون» (اینان به حقیقت اهل صواب و هدایت‌اند) (حجرات، 7).

با توجه به آنچه گفته شد، نتیجه می‏گیریم که میل به رشد و کمال در انسان، میل اصیلی است و او همواره درصدد و تکاپوی دستیابی بدان است و در تربیت اسلامی، این میل و گرایش اصیل باید همواره مورد‌توجه قرار گیرد. هرگاه این اصل بنیادین به فراموشی سپرده شود، نظام تربیت اسلامی دچار سردرگمی و ابهام می‏شود و به بیراهه رهسپار خواهد شد و یا از هدایت و راهنمایی این میل اصیل به‏سوی آنچه بدان گرایش دارد، بازخواهد ماند. به‏کارگیری این اصل در تعیین اهداف واسطه‏ای به این صورت است که هیچ هدفی را نمی‏توان بدون توجه به این میل و گرایش تعیین کرد و هر هدفی را باید به‌عنوان گام و پله‏ای در مسیر حرکت و تلاش برای هدف اصلی تربیت تلقی کرد و نه هدف نهایی؛ لذا مربی و متربی در هیچ مرحله‏ای احساس آرامش و س نخواهند داشت تا اینکه به مرحله نهایی کمال برسند؛ به‌علاوه این اهداف باید دارای انعطاف‏پذیری بوده و بتوان آنها را با توجه به مراحل رشد متربی تغییر داد تا راه صعود وی به مراحل و مدارج ترقی هموار شود. در روش تربیت نیز باید کمال‏جویی و رشد‌طلبی انسان، مدّنظر باشد و مربی این میل و گرایش اصیل را از نظر دور ندارد؛ لذا در روش تربیت باید به دنبال کشف زمینه‏هایی بود که این میل و گرایش را بیدار کنند.

پیشنهاد‌ها و راهکارهای تربیتی استفاده از فضای مجازی

به‌منظور پیشگیری و کاهش آسیب‌های اجتماعی در فضای مجازی، راهکارهایی مطرح ‌شده‌اند که در صورت اجرای به‌موقع و مناسب می‌توانند ثمربخش واقع شوند:

  1. با توجه به اینکه بیشتر استفاده‌کنندگان از فضای مجازی، نوجوانان و جوانان هستند، فرهنگ‌سازی برای کاهش پیامدهای آن، ضروری است؛ لذا اطلاع‌رسانی، آموزش نحوه استفاده صحیح از این فناوری می‌تواند مؤثر واقع شود؛
  2. استفاده از ظرفیت‌هایی همچون رسانه‌های دیداری و شنیداری، رومه‌ها، مجلات و نشریات برای نهادینه شدن فرهنگ سایبری؛
  3. برگزاری جلسات آموزشی از سوی مصادر امور فرهنگی، به‌منظور آشنا نمودن و اطلاع‌رسانی به والدین در مورد فناوری‌های جدید، به‌ویژه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی؛
  4. برگزاری کلاس‌های آموزشی در مدارس جهت آگاهی دادن به نوجوانان و جوانان در مورد مزایا و معایب فناوری‌های جدید و نحوة استفادة صحیح از آنها؛
  5. تشویق به شرکت در فعالیت‌های اجتماعی و تقویت این‌گونه رفتارها توسط والدین؛
  6. وضع قوانین سخت‌گیرانه‌تر جهت برخورد با مجرمان جرائم اینترنتی و اجرایی نمودن این قوانین؛
  7. آگاهی و هوشیاری بیشتر پلیس سایبری در مورد انواع جدید جرائم رایانه‌ای و اقدام در جهت ناکارآمد کردن دسیسه‌های دشمنان در این زمینه؛
  8. پخش آگهی‌های آموزنده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در رادیو و تلویزیون در جهت افزایش آگاهی خانواده‌ها دربارة خطرات ناشی از اینترنت؛
  9. گذراندن اوقات بیشتری با فرزندان در فضای بیرون از خانه به‌طوری ‌که فرزندان از نظر عاطفی، احساس خلأ نکنند و جهت جبران این کمبود به فضای مجازی پناه نبرند؛
  10. پخش برنامه‌های کوتاه آموزشی درباره مزایا و معایب اینترنت از زبان ورزشکاران و هنرمندان محبوبی که عموماً جوانان آنها را الگوی خود قرار می‌دهند؛
  11. طراحی بازی‌های رایانه‌ای به‌گونه‌ای که در آنها انواع خطرات موجود در فضای مجازی و راهکارهایی جهت آشنایی و مقابله با آنها تعبیه شده است؛
  12. طراحی و تدوین بخشی در کتاب‌های درسی در ارتباط با آشنایی دانش‌آموزان با فناوری‌های جدید، اینترنت و خطرات بالقوه آنها؛
  13. ساخت و پخش فیلم‌ها و سریال‌هایی با موضوع اینترنت و مزایا و معایب آن؛
  14. استفاده از آموزه‌های دینی، ازجمله امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر به‌عنوان نوعی کنترل اجتماعی توسط هر شخص؛
  15. هنجارسازی‌های مثبت و ترویج فرهنگ استفاده از اینترنت و فضای مجازی؛

جمع‌بندی

تعلیم‌وتربیت در زندگی بشر، مهم‌ترین و اساسی‌ترین جنبه زندگی است؛ به‌گونه‌ای که هرگونه انحراف در آن، باعث انحراف در همه

مشخصات

سردار خیبر شهید محمد ابراهیم همت

شهید حاج محمد ابراهیم همت در تاریخ 12 فروردین ماه سال 1334 در خانواده ای مذهبی در شهرستان شهرضا دیده به جهان گشود. او پسری بود که پدر و مادرش به واسطه رخدادی شگرف، تولد او را مرهون کرامتی بزرگ از امام حسین علیه السلام می دانستند.(در پایان به آن پرداخته می شود) شهید در زیر سایه پدری وارسته و مادری پاکدامن و مهربان، دوران خردسالی را پشت سر گذاشت. ایشان از همان دوران طفولیت بیش از حد معمول دیگر کودکان، به قرآن و تعلیمات اسلامی ابراز علاقه می کرد به گونه ای که در سن هفت سالگی از مادرش می خواهد، قرآن را به او تعلیم دهد. این علاقه تا جایی بود که وی از آغاز رفتن به دبستان با یاری مادرش، قرآن را کاملاً فرا گرفت و بعضی از سوره های کوچک را نیز حفظ و با صوت خوش تلاوت می کرد. وی در دوران تحصیل، جانش از ذوق سلیم و هوش و استعداد فوق العاده سرشار بود. او با کمال موفقیت، دوران دبستان را پشت سر گذاشت و به دبیرستان راه یافت. در سالهای جوانی، به هنگام فراغت بویژه در تابستانها دامن همت به کمر می زد و با کار و تلاش، مخارج شخصی خود را به دست می آورد و از این جهت به پدر مؤمن و زحمتکش خود، کمک قابل توجهی می کرد. بعدها این سردار، فرمانده لشکر 27 محمد رسول الله صلی الله علیه و اله در جنگ ایران و عراق شد و به درجه رفیع شهادت نائل گردید.


اما با توجه به موضوع مورد بحث (تربیت دینی) در اینجا بهتر دیدم که برخی از صفات برجسته این شهید بزرگوار اشاره کنم که حاکی از روح متعالی این سردار بزرگ است.


1. اخلاص: یکی از خصوصیات برادر شهیدم اخلاص وی بود. شهید ایه الله محلاتی درباره او می گفت: او انسانی بود که برای خدا کار می کرد و بالاترین اعمال را داشت.

2. ایمان: شهید محلاتی در سخنان خود درباره ایشان می گفت: او مردی با ایمان و اخلاص بود. هر کس که با او محشور بود، این را در وجود او می یافت.»

3. بنده شاکر: همسر شهید همت می گوید: وقتی که بچه دوم ما مصطفی به دنیا آمد و  آوردند تا حاجی او را ببیند، حاجی بچه را همان لحظه بغل نکرد. اول دو رکعت نماز خواند و من با او شوخی کردم و گفتم: این دیگر چه صیغه ای است؟ حاجی گفت: اول باید شکر نعمت خدا را کرد و پس از آن از نعمت بهره مند شد.

4. عشق به عبادت: همسفر و همسر حاج محمد ابراهیم همت می گوید: تا قبل از عملیات، یک شب حاجی به خانه آمد و سرا پا خاک آلود بود و چشمانش هم از بی خوابی ورم کرده بود. وقتی که وارد خانه شد، دیدم می خواهد، نماز بخواند؛ گفتم: لااقل دوش بگیر، غذایی بخور و بعد نمازت را بخوان. حاجی گفت: من این همه به خود زحمت دادم که نماز اول وقت را از دست ندهم، چه طور می توانم نماز نخوانده، غذا بخورم. آن شب، آنقر خسته بود که من در موقع نماز خواندن، کنار ایستادم که اگر ایشان افتاد او را بگیرم.»

.

مادر شهید همت می گوید:

در سال 1333 با شوهرم علی اکبر، به کربلا رفتیم و در آن زمان به این بچه باردار بودم و خانواده ام می گفتند تو به سفر نرو ولی من اصرار کردم و رفتم. در مسیر، من حالم بد شد و در کربلا مرا به نزد پزشک بردند و پزشک گفت: بچه ای که در رحم داری مرده است. با این حال در کربلا خانه ای اجاره کردیم و من خوابیدم و نمی توانستم به زیارت بروم و از آن داروهایی هم که پزشک داده بود نخوردم. دلم شکسته بود و فکر می کردم، پس از بازگشت، به خانواده ام چه جوابی بدهم. گریه می کردم و بسیار ناراحت بودم. شوهرم ماشین گرفت و مرا به حرم برد. در حرم دعا خواندم و زیارت کردم و در کنار دیوار نشستم و زیارت می کردم. در این حال خوابم برد و در خواب خانمی را دیدم که بچه ای در دست داشت و بچه را به من داد. بسیار شاد شدم. در آن حال از خواب بیدار شدم و حال عجیبی  پیدا کرده بودم. خواب را برای شوهرم تعریف کردم و به خانه آمدیم و پیاده آمدم و شوهرم باور نمی کرد که می توانم پیاده بروم. من به شوهرم گفتم: دلم گواهی می دهد که بچه ام زنده است و نمرده است. نزد پزشک رفتیم او هم گفت: این یک معجزه است. پس از زیارت به شهرمان شهرضا آمدیم و در سال 1334 روز 12 فروردین بچه ام سالم به دنیا آمد و محمد ابراهیم نام گذاشتیم»

برگرفته از کتب همسفران» نوشته رضا رئیسی و کتاب سردار خیبر» نوشته مهدی فراهانی


مشخصات

حسین جان، دوستت دارم

رو به شش گوشه ترین قبله عالم هر صبح              بردن نام حسین بن علی می چسبد


السلام علیک یا اباعبدالله و علی الارواح التی حلت بفنائک علیک منی سلام الله ابدا ما بقیت و بقی اللیل و النهار و لا جعله الله آخر العهد منی یارتکم

السلام علی الحسین و علی علی ابن الحسین و علی اولاد الحسین و علی اصحاب الحسین»


حسین


مشخصات

سردار خیبر شهید محمد ابراهیم همت

شهید حاج محمد ابراهیم همت در تاریخ 12 فروردین ماه سال 1334 در خانواده ای مذهبی در شهرستان شهرضا دیده به جهان گشود. او پسری بود که پدر و مادرش به واسطه رخدادی شگرف، تولد او را مرهون کرامتی بزرگ از امام حسین علیه السلام می دانستند.(در پایان به آن پرداخته می شود) شهید در زیر سایه پدری وارسته و مادری پاکدامن و مهربان، دوران خردسالی را پشت سر گذاشت. ایشان از همان دوران طفولیت بیش از حد معمول دیگر کودکان، به قرآن و تعلیمات اسلامی ابراز علاقه می کرد به گونه ای که در سن هفت سالگی از مادرش می خواهد، قرآن را به او تعلیم دهد. این علاقه تا جایی بود که وی از آغاز رفتن به دبستان با یاری مادرش، قرآن را کاملاً فرا گرفت و بعضی از سوره های کوچک را نیز حفظ و با صوت خوش تلاوت می کرد. وی در دوران تحصیل، جانش از ذوق سلیم و هوش و استعداد فوق العاده سرشار بود. او با کمال موفقیت، دوران دبستان را پشت سر گذاشت و به دبیرستان راه یافت. در سالهای جوانی، به هنگام فراغت بویژه در تابستانها دامن همت به کمر می زد و با کار و تلاش، مخارج شخصی خود را به دست می آورد و از این جهت به پدر مؤمن و زحمتکش خود، کمک قابل توجهی می کرد. بعدها این سردار، فرمانده لشکر 27 محمد رسول الله صلی الله علیه و اله در جنگ ایران و عراق شد و به درجه رفیع شهادت نائل گردید.


اما با توجه به موضوع مورد بحث (تربیت دینی) در اینجا بهتر دیدم که برخی از صفات برجسته این شهید بزرگوار اشاره کنم که حاکی از روح متعالی این سردار بزرگ است.


1. اخلاص: یکی از خصوصیات برادر شهیدم اخلاص وی بود. شهید ایه الله محلاتی درباره او می گفت: او انسانی بود که برای خدا کار می کرد و بالاترین اعمال را داشت.

2. ایمان: شهید محلاتی در سخنان خود درباره ایشان می گفت: او مردی با ایمان و اخلاص بود. هر کس که با او محشور بود، این را در وجود او می یافت.»

3. بنده شاکر: همسر شهید همت می گوید: وقتی که بچه دوم ما مصطفی به دنیا آمد و  آوردند تا حاجی او را ببیند، حاجی بچه را همان لحظه بغل نکرد. اول دو رکعت نماز خواند و من با او شوخی کردم و گفتم: این دیگر چه صیغه ای است؟ حاجی گفت: اول باید شکر نعمت خدا را کرد و پس از آن از نعمت بهره مند شد.

4. عشق به عبادت: همسفر و همسر حاج محمد ابراهیم همت می گوید: تا قبل از عملیات، یک شب حاجی به خانه آمد و سرا پا خاک آلود بود و چشمانش هم از بی خوابی ورم کرده بود. وقتی که وارد خانه شد، دیدم می خواهد، نماز بخواند؛ گفتم: لااقل دوش بگیر، غذایی بخور و بعد نمازت را بخوان. حاجی گفت: من این همه به خود زحمت دادم که نماز اول وقت را از دست ندهم، چه طور می توانم نماز نخوانده، غذا بخورم. آن شب، آنقر خسته بود که من در موقع نماز خواندن، کنار ایستادم که اگر ایشان افتاد او را بگیرم.»

.

مادر شهید همت می گوید:

در سال 1333 با شوهرم علی اکبر، به کربلا رفتیم و در آن زمان به این بچه باردار بودم و خانواده ام می گفتند تو به سفر نرو ولی من اصرار کردم و رفتم. در مسیر، من حالم بد شد و در کربلا مرا به نزد پزشک بردند و پزشک گفت: بچه ای که در رحم داری مرده است. با این حال در کربلا خانه ای اجاره کردیم و من خوابیدم و نمی توانستم به زیارت بروم و از آن داروهایی هم که پزشک داده بود نخوردم. دلم شکسته بود و فکر می کردم، پس از بازگشت، به خانواده ام چه جوابی بدهم. گریه می کردم و بسیار ناراحت بودم. شوهرم ماشین گرفت و مرا به حرم برد. در حرم دعا خواندم و زیارت کردم و در کنار دیوار نشستم و زیارت می کردم. در این حال خوابم برد و در خواب خانمی را دیدم که بچه ای در دست داشت و بچه را به من داد. بسیار شاد شدم. در آن حال از خواب بیدار شدم و حال عجیبی  پیدا کرده بودم. خواب را برای شوهرم تعریف کردم و به خانه آمدیم و پیاده آمدم و شوهرم باور نمی کرد که می توانم پیاده بروم. من به شوهرم گفتم: دلم گواهی می دهد که بچه ام زنده است و نمرده است. نزد پزشک رفتیم او هم گفت: این یک معجزه است. پس از زیارت به شهرمان شهرضا آمدیم و در سال 1334 روز 12 فروردین بچه ام سالم به دنیا آمد و محمد ابراهیم نام گذاشتیم»

برگرفته از کتب همسفران» نوشته رضا رئیسی و کتاب سردار خیبر» نوشته مهدی فراهانی


مشخصات

معرفی کتاب

 به نام خدا

جستاری در معرفی کتاب: اندیشه های تربیتی استاد مرتضی مطهری»

نویسنده: مرضیه قدوسی

سعی داشتم در اولین گامی که در زمینه شناساندن تربیت دینی بر می دارم، به مطالعه کتاب یا کتابهایی بپردازم که نویسنده آن، اصولی و قاعده مند و با نیت خالص و ناب به این موضوع روی آورده باشد. به همین منظور و با توجه به پیش زمینه مطالعاتی که درباره برخی از کتب شهید مرتضی مطهری داشتم، در صدد  مطالعه دیدگاههای این استاد بزرگ در زمینه تربیت اسلامی برآمدم. در حین کنکاش و جستجو بدین منظور، چشمم به کتابی افتاد که با نظر بر آثار شهید مطهری نوشته شده بود، زمانی که مقداری از این کتاب را خواندم، متوجه شدم که مباحث آن به تم تربیت دینی بسیار نزدیک و حتی توضیح دهنده و شفاف کننده این مطلب می باشد، به همین جهت در ابتدای امر، خود به معرفی این کتاب می پردازم که بر اساس مجموعه ای از آثار شهید مطهری است. 

 اندیشه های تربیتی استاد مرتضی مطهری» عنوان کتابی است که مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما بر آن شده تا با بهره گیری از دیدگاههای روشنگرانه شهید مرتضی مطهری به گردآوری مباحث نظام تربیتی اسلام بپردازد. نویسنده این کتاب شهاب الدین مشایخی راد و ناشر آن مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران می باشد.

این کتاب در هشت فصل نوشته شده است. نویسنده پیش از شروع مبحث اصلی، در قسمت پیش گفتار، به توضیحاتی درباره شهید مطهری و آثار وی پرداخته است، بدین صورت که وی بر این باور است، در گذشته بیشتر دفاعیه های معرفتی بر محور کلام و بحث های تاریخی _فقهی دور می زند. در آن زمان کمتر سخنی از اخلاق و فلسفه اخلاق، امور اجتماعی و روان شناختی، مباحث تربیتی و زیبا شناختی، فلسفه های مضاف و مانند آن بود ولی در آثار شهید مطهری، مجموعه ای غنی از این مباحث به چشم می خورد. بحثهای تربیتی این اندیشمند گرانقدر چنان ژرف و پربار است که انتقال آن به پژوهشگران عرصه تربیت و اخلاق ضروری به نظر می رسد.

نویسنده این کتاب در بخش کلیات به بررسی مبحث تربیت را با مفاهیمی همچون اخلاق، حق، عدالت، صلح و . پرداخته است و در فصل دوم با مدد گفتار شهید مطهری مبانی تربیت بیان شده است. نکات ارزنده ای دراین باره ذکر شده است از جمله اینکه یکی از استعدادهای انسان، استعداد اخلاقی (وجدان اخلاقی) است. یعنی انسان در عمق سرشت و فطرت خوب اخلاقی خلق شده است یعنی اینطور خلق شده است که دیگران را دوست بدارد و خدمت کند و احسان نماید و از اینکه کار بدی انجام دهد، مثلا ظلمی که به دیگران بکند رنج می برد.» (تعلیم و تربیت در اسلام، ص51) این گرایش را می توان گرایش به خیر و فضیلت نامید.

فصل سوم نیز با عنوان ویژگی های تربیت به نکته مهمی اشاره شده است که به نوعی به هدف بنده در انتخاب این تم (تربیت دینی) اشاره دارد،

اینکه اگر تربیت بر اساس دین و اعتقادات مذهبی باشد، سر سلسله تمام فعالیتهای تربیتی خداوند خواهد بود. از این جهت، زیبایی، معنویت، وجدان، هوشیاری و هر چه از این دست مطرح شود تنها در چارچوب اعتقاد به خدا معنا و پشتوانه می یابد.» (همان، ص93؛ مجموعه آثار، ج23، ص602) همانطور که دیده می شود سراسر سخنان شهید مطهری پر از نکات ارزشمند تربیتی است و پر واضح و مبرهن است که از دغدغه های اصلی و مهم ایشان بوده است.

در فصل چهارم به اهداف تربیت که عبارتند از پرورش جسم و پرورش عقل از منظر این استاد بزرگ پرداخته شده است و اشاره شده است که تردیدی نیست که در آموزش و پرورش هدف باید، رشد فکری دادن به متعلم و به جامعه باشد.

در فصل پنجم با عنوان ساحتهای تربیت» به این نکته اشاره شده است که تربیت بر روی جسم یا روح صورت می گیرد. علاوه بر این، به ده نوع پرورش یا تغییر که باید بر روی انسان انجام گیرد که ساخته و پرورش داده شود، پرداخته شده است که عبارتند از: جسمانی، عقلانی، اراده، قلب، علمی، غریزی، اخلاقی، ذوقی و هنری، اجتماعی، فنی و صنعتی.

فصل ششم راهکارهای اعمال تربیت که شامل: انواع تربیت، مراحل تربیت، اهمیت تربیت دوران کودکی، برنامه تربیتی، عوامل و کارکردهای تربیت

آورده شده است.

فصل هفتم نیز به سه رکن تربیت که مربی، متربی و برنامه تربیتی می باشد، به عنوان ارکان تربیت پرداخته شده است، ارکانی که تربیت با وجود آنها تحقق خارجی می یابد.

فصل هشتم نیز با عنوان آسیب شناسی تربیت» به این نکته اشاره شده است که شناخت کاستی ها و ضعف ها و امور منفی حاصل از حرکتهای تربیتی است و گاه موانع تربیت که پیش از تحقق تربیت بوجود می آید؛ در هر صورت تربیت آسیب می بیند.

در این کتاب مانند هر کتاب دیگری بخشی به عنوان فهرست مطالب آمده است که به نظر می رسد به درستی نوشته نشده است.

اما بنده در حین مطالعه این کتاب، متوجه شدم که در ابتدای هر فصل، پیش از شروع مباحث، ابتدا توضیح مختصری درباره آن فصل، با عنوان اشاره» آورده شده است.

نویسنده در این کتاب از برخی از مطالب و موضوعات کلیدی و اصلی مباحث تربیتی استاد مرتضی مطهری استفاده کرده است و ضمن نقل قول مستقیم این مطالب، خود نیز به توضیحاتی دراین باره پرداخته است. این کتاب بیشتر مانند یک پایان نامه می باشد که به صورت کتاب درآمده است، اما به نظر می رسد، برخی از عناوین هر فصل،به درستی در جای خود قرار نگرفته است، به عنوان مثال راهکارهای اعمال تربیت بهتر بود در بخش آخر آورده می شد.

و نکته پایانی اینکه گرچه این کتاب از مجموعه ای از آثار شهید مطهری جمع آوری شده است و ساده و روان می باشد ولی هر کسی که به دنبال فراگیری نکات کلیدی درباره تربیت دینی و اسلامی است، بهتر است کتب اصلی این استاد بزرگ را مطالعه کند.







مشخصات

تواضع

تواضع یکی از موضوعات علم اخلاق اسلامی است که بیشتر خصلت های پسندیده از این سرمایه بزرگ، سرچشمه می گیرند. مرحوم نراقی در معراج السعاده» در تعریف تواضع می گوید: تواضع عبارت است از شکسته نفسی که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگری ببیند و لازمه آن، رفتار و گفتاری است که دلالت بر احترام دیگران می کند. تواضع و فروتنی، اهمیت خاصی در اخلاق اسلامی دارد تا آنجا که خداوند به پیامبرش امر می فرمایند: ای رسول من پرو بال رحمتت را بر تمام پیروان با ایمانت به تواضع بگستران.» (شعراء، آیه 215) این سفارش به پیامبری است که خداوند در مقام عظمت او فرموده است: لولاک لما خلقت الافلاک»، اگر به خاطر تو نبود، هرگز جهان آفرینش را نمی آفریدم.» پیامبری که به حق مصداق کامل خشوع و فروتنی است و این خود از رمزهای موفقیت آن حضرت در پیشبرد اهداف مقدسش و جذب افراد به سوی دین اسلام بود. عدی بن حاتم علت اسلام آوردن خود را چنین بیان می کند: وقتی به مدینه رفتم و از مسجد با آن حضرت به سوی خانه حرکت کردیم، در بین راه پیرزنی از آن حضرت نکاتی را پرسید و آن حضرت با بزرگواری و فروتنی خاص مدتی طولانی کنار او ایستاد و به سوالات او پاسخ داد، وقتی به منزل رسیدیم، زیرانداز خود را برای من انداخت و خودش در مقابل من روی زمین نشست. من گفتم این تواضع از اخلاق انبیاست نه از سلاطین و ایمان آوردم.


مشخصات

اخلاق اسلامی

چنان که از آیات قرآن و سیره معصومان علیهم السلام به روشنی دریافت می شود، تهذیب نفس و تربیت صحیح فرد و جامعه از اساسی ترین اهداف بعثت پیامبران به ویژه پیامبر عظیم الشأن اسلام بوده است. بنابراین اخلاق اسلامی همه ابعاد زندگی انسان، اعم از مادی و معنوی، فردی و اجتماعی را در بر می گیرد.  اما راههای تربیتی در اخلاق اسلامی عبارتند از: 1.ذکر 2. توبه 3. خدمت به بندگان خدا 4. دوری از محرمات 5. قناعت 6. تواضع 7. محبت 8. شکر 9. دعا 10. پاک سازی از رذایل اخلاقی و .


مشخصات

حسین جان، دوستت دارم

رو به شش گوشه ترین قبله عالم هر صبح              بردن نام حسین بن علی می چسبد


السلام علیک یا اباعبدالله و علی الارواح التی حلت بفنائک علیک منی سلام الله ابدا ما بقیت و بقی اللیل و النهار و لا جعله الله آخر العهد منی یارتکم

السلام علی الحسین و علی علی بن الحسین و علی اولاد الحسین و علی اصحاب الحسین»



مشخصات

تربیت دینی در عصر پست مدرن


دکتر حکیمه‌‌السادات شریف‌زاده؛ استادیار گروه علوم تربیتی دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران

hakimehsharifzadeh@gmail.com

چکیده

برای تربیت دینی انسان در دنیای امروز با توجه به تغییراتی که در حوزۀ بینش‌‌ها و ارزش‌ها پیدا کرده است توجه به ویژگی‌‌های عصر پست‌مدرن ضروری است؛ البته بررسی این ویژگی‌ها دشواری‌‌های بسیاری دارد؛ زیرا اظهارات و دیدگاه‌های زیادی وجود دارند؛ اما درهرحال باید به مکاتب مختلف فکری و تحولات مهم در این دوران نظری بیفکنیم. از ویژگی‌های مهم عصر پست‌مدرن، گسترش سریع اطلاعات، وسعت یافتن ارتباطات، جهانی‌شدن، پیشرفت فزایندة فن‌‌آوری، کثرت‌گرایی فرهنگی و بروز بحران‌‌های فردی و اجتماعی است. دیگر آنکه جایگاه دین در عصر پست‌مدرن، مورد بازنگری و برخلاف تصور عده‌‌ای رویکرد دینی مورد توجه قرار گرفته است؛ بنابراین در بستر جدید، تربیت دینی معنایی خاص پیدا می‌‌کند یعنی باید از عناصر عقلانیت، به دست آوردن معیارها و نقادی برخوردار باشد. در این مقاله پس از مطرح ساختن ویژگی عصر پست‌مدرن، مؤلفه‌‌های تربیت دینی با توجه به شرایط حاضر مورد بحث و بررسی قرار می‌‌گیرد؛ و در انتها پیشنهاد‌های عملی در این زمینه ارائه خواهد شد.

واژگان کلیدی: تربیت دینی، عصر پست‌مدرن، مؤلفه‌‌های تربیت  

دریافت
حجم: 742 کیلوبایت

.


مشخصات

آسیب شناسی فضای مجازی، بررسی تأثیر استفاده از اینترنت بر انزوای اجتماعی دانشجویان


نویسنده: علی ربیعی، فرشته محمد زاده یزد


چکیده:


اینترنت در حال دگرگون ساختن سیمای زندگی روزانه جوامع، به ویژه قشر جوان است. جاذبه اینترنت باعث شده بسیاری از جوانان به جای تعامل با همسالان و والدین خود، رایانه را برگزینند که این موضوع باعث بوجود آمدن انزوای اجتماعی در میان آنان می شود. هدف این مقاله بررسی آسیب شناختی فضای مجازی است. به این منظور، تأثیر استفاده از اینترنت بر انزوای اجتماعی جوانان در میان 220 دانشجو در مقطع مختلف تحصیلی با به کارگیری پرسشنامه محقق ساخته و استفاده از پرسشنامه اینترنتی مورد بررسی قرار گرفته است، یافته ها حاکی از آن است که یکی از متغیر هایی که بیشترین اثر را بر انزوای اجتماعی دارد، استفاده اجتماعی از اینترنت است. نتیجه تحقیق حاکی از آن است که استفاده اجتماعی از اینترنت با بتای 24 درصد دارای تأثیر مستقیمی بر انزوای اجتماعی است.


واژگان کلیدی: فضای مجازی اینترنت، آسیب شناسی، انزوای اجتماعی، استفاده اجتماعی

دریافت
حجم: 423 کیلوبایت


مشخصات

سردار خیبر شهید محمد ابراهیم همت


شهید حاج محمد ابراهیم همت در تاریخ 12 فروردین ماه سال 1334 در خانواده ای مذهبی در شهرستان شهرضا دیده به جهان گشود. او پسری بود که پدر و مادرش به واسطه رخدادی شگرف، تولد او را مرهون کرامتی بزرگ از امام حسین علیه السلام می دانستند.(در پایان به آن پرداخته می شود) شهید در زیر سایه پدری وارسته و مادری پاکدامن و مهربان، دوران خردسالی را پشت سر گذاشت. ایشان از همان دوران طفولیت بیش از حد معمول دیگر کودکان، به قرآن و تعلیمات اسلامی ابراز علاقه می کرد به گونه ای که در سن هفت سالگی از مادرش می خواهد، قرآن را به او تعلیم دهد. این علاقه تا جایی بود که وی از آغاز رفتن به دبستان با یاری مادرش، قرآن را کاملاً فرا گرفت و بعضی از سوره های کوچک را نیز حفظ و با صوت خوش تلاوت می کرد. وی در دوران تحصیل، جانش از ذوق سلیم و هوش و استعداد فوق العاده سرشار بود. او با کمال موفقیت، دوران دبستان را پشت سر گذاشت و به دبیرستان راه یافت. در سالهای جوانی، به هنگام فراغت بویژه در تابستانها دامن همت به کمر می زد و با کار و تلاش، مخارج شخصی خود را به دست می آورد و از این جهت به پدر مؤمن و زحمتکش خود، کمک قابل توجهی می کرد. بعدها این سردار، فرمانده لشکر 27 محمد رسول الله صلی الله علیه و اله در جنگ ایران و عراق شد و به درجه رفیع شهادت نائل گردید.


اما با توجه به موضوع مورد بحث (تربیت دینی) در اینجا بهتر دیدم که برخی از صفات برجسته این شهید بزرگوار اشاره کنم که حاکی از روح متعالی این سردار بزرگ است.


1. اخلاص: یکی از خصوصیات برادر شهیدم اخلاص وی بود. شهید ایه الله محلاتی درباره او می گفت: او انسانی بود که برای خدا کار می کرد و بالاترین اعمال را داشت.

2. ایمان: شهید محلاتی در سخنان خود درباره ایشان می گفت: او مردی با ایمان و اخلاص بود. هر کس که با او محشور بود، این را در وجود او می یافت.»

3. بنده شاکر: همسر شهید همت می گوید: وقتی که بچه دوم ما مصطفی به دنیا آمد و  آوردند تا حاجی او را ببیند، حاجی بچه را همان لحظه بغل نکرد. اول دو رکعت نماز خواند و من با او شوخی کردم و گفتم: این دیگر چه صیغه ای است؟ حاجی گفت: اول باید شکر نعمت خدا را کرد و پس از آن از نعمت بهره مند شد.

4. عشق به عبادت: همسفر و همسر حاج محمد ابراهیم همت می گوید: تا قبل از عملیات، یک شب حاجی به خانه آمد و سرا پا خاک آلود بود و چشمانش هم از بی خوابی ورم کرده بود. وقتی که وارد خانه شد، دیدم می خواهد، نماز بخواند؛ گفتم: لااقل دوش بگیر، غذایی بخور و بعد نمازت را بخوان. حاجی گفت: من این همه به خود زحمت دادم که نماز اول وقت را از دست ندهم، چه طور می توانم نماز نخوانده، غذا بخورم. آن شب، آنقر خسته بود که من در موقع نماز خواندن، کنار ایستادم که اگر ایشان افتاد او را بگیرم.»

.

مادر شهید همت می گوید:

در سال 1333 با شوهرم علی اکبر، به کربلا رفتیم و در آن زمان به این بچه باردار بودم و خانواده ام می گفتند تو به سفر نرو ولی من اصرار کردم و رفتم. در مسیر، من حالم بد شد و در کربلا مرا به نزد پزشک بردند و پزشک گفت: بچه ای که در رحم داری مرده است. با این حال در کربلا خانه ای اجاره کردیم و من خوابیدم و نمی توانستم به زیارت بروم و از آن داروهایی هم که پزشک داده بود نخوردم. دلم شکسته بود و فکر می کردم، پس از بازگشت، به خانواده ام چه جوابی بدهم. گریه می کردم و بسیار ناراحت بودم. شوهرم ماشین گرفت و مرا به حرم برد. در حرم دعا خواندم و زیارت کردم و در کنار دیوار نشستم و زیارت می کردم. در این حال خوابم برد و در خواب خانمی را دیدم که بچه ای در دست داشت و بچه را به من داد. بسیار شاد شدم. در آن حال از خواب بیدار شدم و حال عجیبی  پیدا کرده بودم. خواب را برای شوهرم تعریف کردم و به خانه آمدیم و پیاده آمدم و شوهرم باور نمی کرد که می توانم پیاده بروم. من به شوهرم گفتم: دلم گواهی می دهد که بچه ام زنده است و نمرده است. نزد پزشک رفتیم او هم گفت: این یک معجزه است. پس از زیارت به شهرمان شهرضا آمدیم و در سال 1334 روز 12 فروردین بچه ام سالم به دنیا آمد و محمد ابراهیم نام گذاشتیم»

برگرفته از کتب همسفران» نوشته رضا رئیسی و کتاب سردار خیبر» نوشته مهدی فراهانی


مشخصات

معرفی کتاب

 

به نام خدا

جستاری در معرفی کتاب: اندیشه های تربیتی استاد مرتضی مطهری» 



سعی داشتم در اولین گامی که در زمینه شناساندن تربیت دینی بر می دارم، به مطالعه کتاب یا کتابهایی بپردازم که نویسنده آن، اصولی و قاعده مند و با نیت خالص و ناب به این موضوع روی آورده باشد. به همین منظور و با توجه به پیش زمینه مطالعاتی که درباره برخی از کتب شهید مرتضی مطهری داشتم، در صدد  مطالعه دیدگاههای این استاد بزرگ در زمینه تربیت اسلامی برآمدم. در حین کنکاش و جستجو بدین منظور، چشمم به کتابی افتاد که با نظر بر آثار شهید مطهری نوشته شده بود، زمانی که مقداری از این کتاب را خواندم، متوجه شدم که مباحث آن به تم تربیت دینی بسیار نزدیک و حتی توضیح دهنده و شفاف کننده این مطلب می باشد، به همین جهت در ابتدای امر، خود به معرفی این کتاب می پردازم که بر اساس مجموعه ای از آثار شهید مطهری است. 

 اندیشه های تربیتی استاد مرتضی مطهری» عنوان کتابی است که مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما بر آن شده تا با بهره گیری از دیدگاههای روشنگرانه شهید مرتضی مطهری به گردآوری مباحث نظام تربیتی اسلام بپردازد. نویسنده این کتاب شهاب الدین مشایخی راد» و ناشر آن، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران می باشد.

این کتاب در هشت فصل نوشته شده است. نویسنده پیش از شروع مبحث اصلی، در قسمت پیش گفتار، به توضیحاتی درباره شهید مطهری و آثار وی پرداخته است، بدین صورت که وی بر این باور است، در گذشته بیشتر دفاعیه های معرفتی بر محور کلام و بحث های تاریخی _فقهی دور می زند. در آن زمان کمتر سخنی از اخلاق و فلسفه اخلاق، امور اجتماعی و روان شناختی، مباحث تربیتی و زیبا شناختی، فلسفه های مضاف و مانند آن بود ولی در آثار شهید مطهری، مجموعه ای غنی از این مباحث به چشم می خورد. بحثهای تربیتی این اندیشمند گرانقدر چنان ژرف و پربار است که انتقال آن به پژوهشگران عرصه تربیت و اخلاق ضروری به نظر می رسد.

نویسنده این کتاب در بخش کلیات به بررسی مبحث تربیت را با مفاهیمی همچون اخلاق، حق، عدالت، صلح و . پرداخته است و در فصل دوم با مدد گفتار شهید مطهری مبانی تربیت بیان شده است. نکات ارزنده ای دراین باره ذکر شده است از جمله اینکه یکی از استعدادهای انسان، استعداد اخلاقی (وجدان اخلاقی) است. یعنی انسان در عمق سرشت و فطرت خوب اخلاقی خلق شده است یعنی اینطور خلق شده است که دیگران را دوست بدارد و خدمت کند و احسان نماید و از اینکه کار بدی انجام دهد، مثلا ظلمی که به دیگران بکند رنج می برد.» (تعلیم و تربیت در اسلام، ص51) این گرایش را می توان گرایش به خیر و فضیلت نامید.

فصل سوم نیز با عنوان ویژگی های تربیت به نکته مهمی اشاره شده است که به نوعی به هدف بنده در انتخاب این تم (تربیت دینی) اشاره دارد،

اینکه اگر تربیت بر اساس دین و اعتقادات مذهبی باشد، سر سلسله تمام فعالیتهای تربیتی خداوند خواهد بود. از این جهت، زیبایی، معنویت، وجدان، هوشیاری و هر چه از این دست مطرح شود تنها در چارچوب اعتقاد به خدا معنا و پشتوانه می یابد.» (همان، ص93؛ مجموعه آثار، ج23، ص602) همانطور که دیده می شود سراسر سخنان شهید مطهری پر از نکات ارزشمند تربیتی است و پر واضح و مبرهن است که از دغدغه های اصلی و مهم ایشان بوده است.

در فصل چهارم به اهداف تربیت که عبارتند از پرورش جسم و پرورش عقل از منظر این استاد بزرگ پرداخته شده است و اشاره شده است که تردیدی نیست که در آموزش و پرورش هدف باید، رشد فکری دادن به متعلم و به جامعه باشد.

در فصل پنجم با عنوان ساحتهای تربیت» به این نکته اشاره شده است که تربیت بر روی جسم یا روح صورت می گیرد. علاوه بر این، به ده نوع پرورش یا تغییر که باید بر روی انسان انجام گیرد که ساخته و پرورش داده شود، پرداخته شده است که عبارتند از: جسمانی، عقلانی، اراده، قلب، علمی، غریزی، اخلاقی، ذوقی و هنری، اجتماعی، فنی و صنعتی.

فصل ششم راهکارهای اعمال تربیت که شامل: انواع تربیت، مراحل تربیت، اهمیت تربیت دوران کودکی، برنامه تربیتی، عوامل و کارکردهای تربیت

آورده شده است.

فصل هفتم نیز به سه رکن تربیت که مربی، متربی و برنامه تربیتی می باشد، به عنوان ارکان تربیت پرداخته شده است، ارکانی که تربیت با وجود آنها تحقق خارجی می یابد.

فصل هشتم نیز با عنوان آسیب شناسی تربیت» به این نکته اشاره شده است که شناخت کاستی ها و ضعف ها و امور منفی حاصل از حرکتهای تربیتی است و گاه موانع تربیت که پیش از تحقق تربیت بوجود می آید؛ در هر صورت تربیت آسیب می بیند.

در این کتاب مانند هر کتاب دیگری بخشی به عنوان فهرست مطالب آمده است که به نظر می رسد به درستی نوشته نشده است.


نویسنده در این کتاب از برخی از مطالب و موضوعات کلیدی و اصلی مباحث تربیتی استاد مرتضی مطهری استفاده کرده است و ضمن نقل قول مستقیم این مطالب، خود نیز به توضیحاتی دراین باره پرداخته است. این کتاب بیشتر مانند یک پایان نامه می باشد که به صورت کتاب درآمده است، اما به نظر می رسد، برخی از عناوین هر فصل،به درستی در جای خود قرار نگرفته است، به عنوان مثال راهکارهای اعمال تربیت بهتر بود در بخش آخر آورده می شد.

و نکته پایانی اینکه گرچه این کتاب از مجموعه ای از آثار شهید مطهری جمع آوری شده است و ساده و روان می باشد ولی هر کسی که به دنبال فراگیری نکات کلیدی درباره تربیت دینی و اسلامی است، بهتر است کتب اصلی این استاد بزرگ را مطالعه کند.


نویسنده: مرضیه قدوسی







مشخصات

بررسی آسیبها و ارائه راهکارهای اخلاقی در رابطه با آثار فضای سایبری در تربیت دینی فرزندان

    

 

محمد نورمحمدی نجف‌آبادی؛ کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی و مشاور تحصیلی آموزش و پرورش شهرستان نجف آباد (نویسنده مسئول)   Email: mnornajafabadi@yahoo.com

فریبرز صدیقی ارفعی؛ دکتری روانشناسی عمومی و استادیار گروه روانشناسی دانشگاه کاشان  Email: fsa@maile.kashaneu.ac.ir

ابراهیم یاوریان؛ کارشناس مشاوره خانواده و مشاور تحصیلی آموزش و پرورش شهرستان نجف آباد

 

چکیده

فضای سایبری (اینترنت)، نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی است و با توجه به اینکه عمر خیلی زیادی ندارد، توانسته است به‌خوبی در زندگی مردم جا باز کند. یکی از راه‌های مهم تربیت دینی فرزندان، انعکاس مطالب دینی در مطبوعات و رسانه‌ها است. تربیت دینی فرایندی دوسویه میان مربی و متربی است که ضمن آن، مربی با بهره‌گیری از مجموعه عقاید، قوانین و مقررات دینی تلاش می‌کند تا شرایطی فراهم آورد که متربی آزادانه در جهت رشد و شکوفایی استعدادهای خود گام برداشته و به‌سوی هدف‌های مطلوب رهنمون شود. آنچه در خانواده در راستای تربیت دینی از اهمیت زیادی برخوردار است، توجه به ارزش‌ها به‌ویژه ارزش‌های دینی، خانوادگی، اجتماعی و همچنین توجه به آداب و اخلاق زندگی است.

هدف از انجام این پژوهش، بررسی آسیب‌ها و ارائة راهکارهای اخلاقی در رابطه با آثار فضای سایبری در تربیت دینی فرزندان است که در آن، آثار و پیامدهای منفی اینترنت را در رابطه با آداب و اخلاق زندگی خانوادگی مورد بررسی قرار داده و راهکارهایی را جهت مقابله با آسیب‌های اخلاقی فضای سایبر در تربیت دینی ارائه می‌نماید. اطلاعات این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و جستجو در پایگاه‌ها و منابع اطلاعات علمی اینترنتی گردآوری شده است.

نتایج پژوهش نشان می‌دهد که گسترش فضاهای مجازی اینترنتی مانند سایر انواع دیگر تحولات و پیشرفت‌ها، پیامدها و آثار مثبت و منفی گوناگونی را در زمینه آداب و اخلاق زندگی خانوادگی کاربران این‌گونه فضاها ایجاد کرده است. از جمله پیامدهای مثبت فضای سایبری، تسهیل و تسریع ارتباطات و تبادل اطلاعات است؛ همچنین از جمله آسیب‌های اخلاقی فضای سایبری در تربیت دینی فرزندان می‌توان به مواردی همچون: تعارض ارزش‌ها، بازداری‌زدایی، اعتیاد به اینترنت، بحران هویت و اختلال در شکل‌گیری شخصیت، شکاف نسل‌ها، انحرافات اخلاقی و جنسی، افسردگی و انزوای فردی و اجتماعی، به خطر افتادن حریم خصوصی افراد، ازهم‌پاشیدگی بنیان خانواده، کاهش نقش خانواده به‌عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند و از بین رفتن حریم روابط اخلاقی بین فرزندان و والدین اشاره کرد.

واژگان‌کلیدی: فضای سایبر (اینترنت)، تربیت دینی، فرزندان، آسیب‌های اخلاقی اینترنت، راهکارها.

 

دریافت
حجم: 796 کیلوبایت



مشخصات

رابطه بین تأثیرات منفی فضای مجازی و تربیت دینی خانواده ها
رابطه بین تأثیرات منفی فضای مجازی و تربیت دینی خانواده‌ها


(مطالعه موردی شهر اردبیل)
نویسنده: عزیزه پاداشیان فرد

چکیده

پژوهش حاضر از نوع همبستگی و هدف آن، تعیین ارتباط بین تأثیرات منفی فضای مجازی با تربیت دینی خانواده‌ها است. جامعه مورد مطالعه، خانواده‌های ساکن شهر اردبیل بودند که از میان آنها 100 نفر از والدین به‌عنوان نمونه مطالعاتی انتخاب شدند و پژوهش را با استفاده از پرسشنامه محقق‌ساخته به پیش بردیم. ما برای آزمون فرضیه‌ها از آزمون‌های آماری t-test مستقل و ضریب همبستگی پیرسون استفاده کردیم. نتایج نشان می‌داد که بین تأثیرات منفی فضای مجازی و تربیت دینی خانواده‌ها، رابطه معناداری وجود دارد.

واژگان کلیدی: فضای مجازی، تربیت دینی و خانواده‌ها.

دریافت
حجم: 785 کیلوبایت


مشخصات

تأثیرات فضای مجازی بر تعلیم و تربیت اسلامی

مجید عنان پور خیرآبادی؛ مدرس دانشگاه امام صادق (ع) - ایمیل enanpoor@gmail.com.

محبوبه عنان پور خیرآبادی؛ طلبه سال سوم حوزه علمیه عصمتیه سمنان – ایمیل m.enanpoor@gmail.com.

 

چکیده

تعلیم‌وتربیت در زندگی بشر، مهم‌ترین و اساسی‌ترین جنبه زندگی است؛ به‌گونه‌ای که هرگونه انحراف در آن، باعث انحراف در همه امور زندگی می‌شود. در عصر حاضر، ظهور فن‌آوری‌های نوین ارتباطی به همراه تحولاتی که در فضای مجازی به وجود آمده است، بسیاری از کارکردهای تربیتی خانواده‌ها را دچار اختلال کرده است. شناخت فن‌آوری‌های نوین و استفاده صحیح از آن و تقویت آموزه‌های دینی در جامعه می‌تواند از آسیب‌های تربیتی فضای مجازی بکاهد.

در این مقاله قصد داریم تا با بررسی آموزه‌های دینی تعلیم‌وتربیت، تأثیرات و راهکارهای تربیتی استفاده از فضای مجازی را مورد پژوهش قرار دهیم.

واژگان کلیدی: فضای مجازی، تربیت، فضای سایبر، آسیب اجتماعی، خانواده

دریافت
حجم: 953 کیلوبایت


مشخصات

آخرین مطالب

آخرین ارسال ها

آخرین وبلاگ ها

آخرین جستجو ها

خبرهای برتر ورزشی sportsscience دانلود برتر Sharpener تایپ متن در کرمان اس تی یو پی پی تی 6 نکته برای آموزش زبان انگلیسی مبتدی گواراب معرفی بهترین هتل ها و مکان های گردشگری دنیا خورشید را بیدار کنیم

درباره این سایت

  • این وبسایت تابع قوانین جمهوری مقدس اسلامی ایران بوده و در ستاد ساماندهی پایگاه های اینترنتی ثبت شده است.
  • تمامی محتوای موجود تماما خودکار از وبلاگ های فارسی دریافت میشود ؛ در صورت مشاهده هرگونه محتوای خلاف قوانین جمهوری اسلامی ایران ؛ گزارش دهید تا به قید فوریت حذف گردد.
©   تمامی حقوق مادی و معنوی این سایت متعلق به بیگ بلاگ بوده و محفوظ میباشد ، با هرگونه کپی بردای از طرح یا پوسته برخورد خواهد شد.